Ерлік маршруты: Львов Берлин Прага Альтенбург

Egemen.KZ парақшасынан алынған ақпаратқа сүйене отырып, Qazaq24.com хабарлама жасады..

Қазақстанның қиыр шығыстағы шекарасындағы қазақ ауылындағы орта мектепте тарих пәнінен сабақ берген сұңғақ бойлы ұстазымыздың жасы он сегізге толмай тұрып майданға кеткенін, ерлік жасап, орден-медальдар алғанын, соғыстан соң Германиядағы кеңес әскери әкімшілігі қарауында қызметте болып, елге 1949 жылы ғана қайтқанын кейін білдік.

Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»

Рамазан Қалиұлы Бұтабаев 1925 жылдың 10 ақпанында қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Зайсан қаласында дүниеге келген. Бұтабаевтар отбасының үлкен ұлы Байғабыл «халық жауы» деген жаламен ұсталып, ату жазасына кесілген соң, отбасы қазіргі Абай облысының Ақсуат ауданына көшіп келген. Мектепті жастай үздік бітірген, жасы әлі 18-ге толмаған Рамазанды 1942 жылы 3 желтоқсанда әскер қатарына шақырған. Шығыстың қақаған аязында Ақсуаттан 323 шақырым жердегі Жалғызтөбе теміржол бекетіне жаяу аттанған 255 адамның діттеген жерге 152-сі ғана аман жеткен, қалғаны орта жолдағы Большевик ауылының маңайында үсіп өлген екен.

Майданға 1943 жылдың қаңтар айында жеткен топты сұрыптау кезінде Рамазан Бұтабаевтың орта білімі бар және орысша жақсы сөйлейтіні анықталып, оны артиллеристер дайындайтын әскери училищеге жіберді. Соғыста артиллерист болған Сергей Стопаловтың «Артиллеристің майдандағы өмірі. Гаубицамен Сождан Эльбаға дейін. 1941–1945» деген атаумен басылған естеліктерінде «артиллериялық училищеге қабылдану үшін орта білім немесе ортаға жақын деңгей болуы және өте жақсы мінездеме болуы керек еді» дейді. Алайда артиллеристердің міндеті өте ауыр. Әскер бөлімі орнын ауыстырғанда олар кішірек зеңбіректерді өздері сүйрейді, снарядтар үшін жыра қазады, тағысын-тағы ауыр жұмыстары жетерлік.

Артиллеристер шабуылдың алдында жауға оқ жаудырады, жаяу әскердің басын көтертпей тұрған оқ көздерін, пулеметтерді, зеңбіректерді жояды. Егер атқан снаряды көздеген жерге түспесе, жау бұл зеңбіректің тұрған жерін жылдам анықтап, құртып жіберуі мүмкін. Осыған орай майданда көп қолданылған 45 миллиметрлік жеңіл зеңбіректі артиллеристер өзара әзіл-қалжыңмен «Қош бол, Отан» деп атаған екен, демек «не сен жауды бірден жоясың, не сені ол жояды». Міне, осы артиллеристердің қатарында Рамазан Бұтабаев болған-ды.

Училищенің қысқартылған оқуын бітірген соң Рамазан Қалиұлы сержант әскери дәрежесімен зеңбірек командасының қолбасшысы ретінде тікелей майданға жіберілген. Алғашқы шайқастарға 1-Украина майданының 13-атқыштар корпусы құрамындағы 58-атқыштар дивизиясының 244 артиллериялық полкінің зеңбірек тобының қолбасшысы болып қатысты.

1944 жылдың шілдесінде 1-Украина майданының әскерлері жау қорғанысын Львов бағытында бұзып өту шабуылын бастады. 13 шілдеден 29 тамызға дейін созылған Львов-Сандомир операциясы соғыс тарихына кеңес әскерлерінің сәтті шабуылы ретінде енді. Шабуыл басталғаннан бес күн ішінде кеңес әскерлері Львов жау қорғанысын бұзып өтіп, 50 шақырымға ілгерілеп, Порицк, Горохов, Красное және басқа сексен қала мен елді мекенді азат етті. 27 шілдеде Львовты азат еткені үшін 1-Украина майданының әскерлеріне Мәскеуде отшашумен құрмет көрсетілді. Осы операцияға 5-гвардиялық армияның құрамындағы 244-гаубицалық артиллериялық полкі қатарында қатысып, 18 шілдеде өзі басқарған зеңбірек командасымен жаудың қауіпті оқ көздерін жойғаны үшін Рамазан Бұтабаевқа Бас қолбасшы Сталиннің бұйрығымен алғыс жарияланды. Бұл кезде Рамазан Қалиұлы 19 жаста еді.

Рамазан Бұтабаев кеңес әскерлерінің Висладан шабуылмен өтіп, Сандомирді азат ету жолындағы шайқастарына да қатысты. Висладағы жау қорғанысын бұзуда айрықша маңызды күш артиллерия болды. Артиллеристердің осы шайқастардағы ерекше әрекетін одақтастар да байқаған, 1945 жылдың 21 қаңтарында британ газеті «Санди Экспресс» кеңес әскерлері шабуылдарының сәттілігі артиллерияның басымдылығымен байланысты деп жазған. Сандомир операциясына қатысқан көптеген әскер бөлімдеріне «Сандомирлік дивизия», «Сандомирлік полк» сияқты атақтар берілді. Қатарында Рамазан Бұтабаев болған полк осы шайқастардан кейін «244-гаубицалық артиллериялық Сандомирлік полк» деп аталатын болды. Осы шайқастарда ерлігімен көзге түскен бірқатар артиллериске Бас қолбасшы Сталиннің бұйрығымен алғыс жарияланды, олардың қатарында Бұтабаев та бар еді.

1945 жылы қаңтарда 1-Украина майданының әскерлері Одер өзені бойында тастай бекініп, берілмей жатқан неміс бөлімдерін шегіндіріп, Одер өзенінен шабуылмен өтіп кетті, әрі қарай Берлинге барар жолдағы неміс қалаларын ала бастады. Артиллеристік топтың қолбасшысы Рамазан Бұтабаевтың осы шайқастардағы, соның ішінде Одер өзенінен өту, Фрайштадт, Нейштадтель, Грюнберг қалаларын алудағы ерлігіне де алғыс жарияланды.

26 сәуірден бастап Батыс Померанияда қоршауға түскен неміс бөлімдерін талқандау тікелей Берлинге кіріп, қала көшелерінде шайқасуға жол ашты. 26 сәуірдегі шайқас кезінде сержант Рамазан Бұтабаевтың зеңбірек командасы Клейн-Кересс ауданында жаудың Берлиндегі әскерлерге бара жатқан қару-жарақ пен оқ-дәрі тиелген екі жүк машинасын жойып жіберді.

28 сәуірде Рамазан Бұтабаев командасының зеңбірегі Берлиннің оңтүстік-шығысындағы Массов ауданында жауға қарсы бағытталып орналастырылды. Берлин қоршауын бұзып өту үшін осы ауданға өршелене ұмтылған жау әскерлері Бұтабаев зеңбірегінің от-жалынды оғына тап болды. Сол жерде зеңбірек көздеушісіне жау оғы тиіп, жараланып қалды да, оның орнына офицер Бұтабаев өзі тұрып, жауға оқты қардай боратты. Артиллерияның қысымына шыдамаған жау кері шегінді. Осы шайқаста Бұтабаевтың зеңбірегі 30 шақты жаудың көзін жойып, қоршау шебін бұзып өтуіне жол бермеді. 2 мамырда Берлиндегі неміс әскерлері тізе бүкті, Берлинді алудағы ерліктері үшін бірқатар жауынгерлер мен офицерлерге Сталиннің бұйрығымен алғыс жарияланды, алғыс алғандар қатарында 20 жасар жас қазақ Рамазан Бұтабаев та болды.

Берлинді алып, Германияның сөзсіз тізе бүгуі туралы актіге қол қойылған соң осы шайқастарда ерлік көрсеткендерді әртүрлі деңгейдегі марапаттарға ұсыну басталды. 244-гаубицалық артиллериялық полктің қолбасшысы Рамазан Бұтабаевтың 26 сәуірдегі және 28 сәуірдегі ерліктерін сипаттап жазып, 15-гвардиялық атқыштар дивизиясының басшылығына қазақ жігітін Қызыл Жұлдыз орденіне ұсыну туралы пікірін білдірді. 9 мамырда бүкіл кеңес әскерлері жеңісті тойлап жатқан кезде 244-гаубицалық артиллериялық полк 1-Украина майданы әскерлерінің құрамында Прагада бекініп алып, берілмей жатқан неміс бөлімдеріне қарсы жорыққа аттанды.

Прагада бекініп алған жаудың «Орталық» тобының бірқатар бөлімдері және «Австрия» деп аталған әскер бөлімдері Берлиндегі неміс бөлімдері талқандалған соң да тізе бүгуден бас тартып, берілмеді. 5 мамырда Праганың жергілікті халқы көтеріліс бастап, немістердің батысқа қарай шегінетін жолын жауып тастады. «Орталық» тобының қолбасшысы генерал-фельдмаршал Ф.Шернер көтерілісті күшпен басып-жаншуға бұйрық берді. Прага көтерілісшілері радиодан үндеу тастап, батыстағы одақтастарды көмекке шақырды. 6 мамырда 1-Украина майданының әскерлері Прагада бекінген неміс бөлімдеріне қарсы шабуыл бастады. Бұл шайқастарға 5-гвардиялық армия құрамында Рамазан Бұтабаевтың зеңбірек командасы да қатысты. Сол күні 1-Украина майданының әскерлері Бреслаудағы 40 мыңдық неміс әскерін қоршап алып, тізе бүктірді.

1925 жылы туған, жас болса да, соғыста от кешіп, оққа кеудесін тосқан жігіттерді, соның ішінде жас офицерлерді Еуропадағы соғыстың соңғы оғы атылғаннан кейін де әскерден бірден қайтарған жоқ. Оларды әуелі жапондық Квантун әскерін талқандауға бағытталған кеңес әскерлері тобына қосу үшін кеңес-қытай шекарасына әкелді, бұл кезде лейтенант атағын алған Рамазан Бұтабаев артиллериялық батарея қолбасшысы болып тағайындалған еді. Жапония 1945 жылдың 2 қыркүйегінде жеңілгенін мойындап, тізе бүгу актісіне қол қойған соң, білімді, тәжірибелі жас офицерлерді қайтадан Германияға әкеліп, Шығыс Германия қалаларындағы кеңес комендатурасы жанындағы әскерлерге әртүрлі деңгейдегі қолбасшылар қызметіне тағайындады. Рамазан Бұтабаев Альтенбург қаласына жіберілді. Сол жерде батарея қолбасшысы ретінде қызметін атқарып, 1949 жылы Шығыс Германияда Кеңес одағына тәуелді социалистік мемлекет құрылған соң ғана елге қайтты.

Рамазан Бұтабаев бұл кезде «Қызыл Жұлдыз» ордені, Бірінші дәрежелі «Отан соғысы» ордені, «Берлинді алғаны үшін» медалі, «Праганы азат еткені үшін» медалі, «1941–1945 ж. Ұлы отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медалі сияқты бірқатар жауынгерлік марапаттардың иегері болған еді.

Елге қайтқан соң 1950 жылы Бұтабаев Семей педагогикалық институтының тарих факультетіне түсіп, өте жақсы оқып, Лениндік стипендиат болып, бітіргенде үздік диплом алды. Институтта қалып, мұғалім болу немесе аспирантураға түсіп, ғылыммен айналысу мүмкіндігі бола тұрса да, Рамазан Бұтабаев ата-анасының өтінішімен ауылына қайтып келіп, аудандық білім бөлімінің инспекторы, одан кейін басшысы болып 20 жылдай қызмет атқарды, кейіннен аудандағы алдыңғы қатарлы Мұхтар Әуезов атындағы мектептің директоры болды, тарих пәнінен сабақ берді. Сол қызмет жолының барлығында елдің есінде қалатын үлгілі, білгір басшы және ұстаз атанды. Шәкірттері арасынан екі тарих ғылымдарының докторы, бір тарих ғылымының кандидаты шықты. Олар «Бұтабаевтың шәкіртіміз» деп мақтан тұтады.

Рамазан Бұтабаевтың бейбіт еңбек жолындағы табыстары да ескерусіз қалмай, үнемі марапатталып отырды, 2005 жылы тәуелсіз Қазақстанның «Құрмет» орденімен марапатталды. Сүйікті жар ретінде сегіз баладан 25 немере көріп, 90 жасында Алматы қаласында дүние салды. Өмірі мен отанына қызметі Рамазан Бұтабаевты ерекше тұлға ретінде есте сақтауға жетелейді.

Гүлжаухар КӨКЕБАЕВА,

тарих ғылымдарының докторы, профессор

Соңғы жаңалықтар