Зейнетке мерзімінен бұрын шығу: Шарттары қандай және неден бастау керек

Денсаулығына байланысты немесе ауыр еңбек жағдайында жұмыс істеген, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы жүйесінде жеткілікті қаражаты бар азаматтар үшін зейнетке мерзімінен бұрын шығу мәселесі бүгінде өзекті болып отыр. Мерзімінен бұрын зейнетке шығу тек белгілі бір шарттар орындалған жағдайда мүмкін. Бұл материалда ерте зейнетке шығу құқығын алу үшін қандай талаптар қойылатыны, қандай құжаттар жинау қажет екені және өтінішті қалай рәсімдеу керектігі туралы егжей-тегжейлі түсіндіреміз.

№1. Ерте зейнетке шығудың артықшылықтары мен тәуекелдері қандай?

Мерзімінен бұрын зейнетке шығу – көпшіліктің арманы. Ерте демалысқа шығу адамға уақытты өзіне, отбасына және денсаулығына арнауға мүмкіндік береді. Алайда бұл шешімнің екінші жағы да бар – ерте зейнетке шығу белгілі бір қаржылық және әлеуметтік тәуекелдермен қатар жүреді.

Артықшылықтары:

денсаулыққа көңіл бөлуге мүмкіндік; жылдар бойы еңбек еткен адамға тынығу, емделу және өмір сапасын жақсартуға уақыт туады; отбасымен көбірек уақыт өткізу; балалар мен немерелерге көңіл бөлу, саяхаттау немесе өз хоббиіңізбен айналысу мүмкіндігі пайда болады; стрестің азаюы; күнделікті жұмыс ырғағынан босау – психологиялық тұрғыдан жеңілдік әкеледі; өзін-өзі дамытуға уақыт; көп адам ерте зейнетке шыққан соң жаңа кәсіп үйреніп, жеке ісін бастайды немесе қоғамдық істерге араласады.

Тәуекелдері:

ай сайынғы төлемнің аз болуы; ерте зейнетке шыққан сайын зейнетақы аннуитеті неғұрлым ұзақ мерзімге бөлінеді, сондықтан ай сайынғы төлем көлемі азаяды; инфляция әсері; баға өсімі мен инфляция ұзақ жылдар бойы төлемдердің нақты құнын төмендетуі мүмкін; жинақ жеткіліксіз болуы мүмкін; көп адам ерте шығуға қажетті сомаға жетпей қалады, өйткені БЖЗҚ-дағы қаражат аннуитет сатып алуға жеткіліксіз болуы мүмкін; әлеуметтік белсенділіктің төмендеуі. Ерте зейнетке шыққан адамдар кейде қоғамнан оқшауланып, өзін қажетсіз сезінуі ықтимал.

Ерте зейнетке шығу – үлкен өмірлік шешім. Сондықтан оған дейін өзіңіздің қаржылық жағдайыңызды, жинақ көлеміңізді және келешек өмір салтыңызды мұқият ескерген жөн. Қажет болса, БЖЗҚ мамандарымен немесе қаржы кеңесшісімен кеңесіп, нақты есеп жүргізген артық болмайды.

№2. Биыл Қазақстанда зейнетақы көлемі қалай өзгерді?

2025 жылдан бастап елімізде зейнетақы көлемі ұлғайды. Бұл өзгеріс инфляция мен халық табысының өсуін ескере отырып жүзеге асырылды.

Мемлекеттік базалық зейнетақы:

ең төмен мөлшері – 32 360 теңге (2024 жылы – 28 215 теңге); ең жоғары мөлшері – 50 851 теңге (2024 жылы – 45 578 теңге).

Жасы бойынша зейнетақы:

ең төмен мөлшері – 62 771 теңге (2024 жылы – 57 853 теңге); ең жоғары мөлшері – 162 195 теңге (2024 жылы – 152 295 теңге).

Осылайша, базалық және жасы бойынша зейнетақының жиынтық ең төмен мөлшері 95 131 теңге, ал ең жоғары сомасы 213 046 теңге болды.

2025 жылы зейнетке шығу жасы өзгеріссіз қалады:

ерлер үшін – 63 жас, әйелдер үшін – 61 жас.

Бұл өзгерістер зейнеткерлердің өмір сүру сапасын арттыру және әлеуметтік қолдауды күшейту мақсатында енгізілді.

Оқи отырыңыз: Зейнетақы жинағын кім және қай мөлшерде мерзімінен бұрын ала алады?

№3. Еңбек өтіліне не есептеледі?

Қолданыстағы ережелерге сәйкес, жалпы еңбек өтіліне тек Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына аударым жасалған жұмыс кезеңдері ғана емес, сонымен қатар келесі уақыт аралықтары да ресми түрде есептеледі:

әскери қызмет мерзімі, оның ішінде әскерге шақырылу арқылы өтелген қызмет; әскери қызметшілердің жұбайының жұмыс істеу мүмкіндігі болмаған елді мекендерде тұрған кезеңі (мерзімді әскери қызметтен басқа), бірақ жалпы 10 жылдан аспауға тиіс; дипломатиялық қызмет немесе халықаралық ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жұбайларының шетелде тұрған уақыты, жалпы 10 жылдан аспауға тиіс; жоғары оқу орнында, техникумда, әскери немесе басқа да оқу орнында күндізгі бөлімде оқыған кезең; ананың немесе әкенің кішкентай балаларға күтім жасаған уақыты, әр бала үш жасқа толғанға дейін және барлығы 12 жылдан аспауға тиіс; 18 жасқа дейінгі мүгедек балаға күтім жасау кезеңі; I топтағы мүгедекке күтім жасау кезеңі; II топтағы жалғызбасты мүгедекке күтім жасау уақыты; жасына байланысты зейнеткер болып, өзге адамның көмегіне мұқтаж адамға, сондай-ақ 80 жастан асқан қарт адамға күтім жасау мерзімі; төтенше жағдай немесе шектеу шаралары кезінде қызметі тоқтап, табысынан айырылуына байланысты әлеуметтік төлем алған кезең, және осыған ұқсас басқа уақыт аралықтары.

Бұл кезеңдердің барлығы еңбек өтіліне енгізіліп, зейнетақы тағайындау кезінде ескеріледі.

№4. Зейнетке ертерек шығу үшін қандай еңбек өтілі қажет?

Мемлекет азаматтарға зейнетке мерзімінен бұрын шығуға тыйым салмайды, бірақ мұнда маңызды бір шарт бар. Заңнамада басты назар еңбек өтіліне емес, зейнетақы жинақтарының көлеміне аударылады. Яғни, адам неғұрлым жас болса, ерте зейнетке шығу үшін оның БЖЗҚ-дағы жинағы соғұрлым көп болуы керек.

Зейнетке мерзімінен бұрын шығу мүмкіндігі (ең көп дегенде 8 жыл ерте) тек зейнетақы аннуитеті арқылы қарастырылған. Бұл үшін азамат сақтандыру компаниясымен арнайы келісімшарт жасап, өз жинақтарын сол компанияға аударады. Кейін сақтандыру ұйымы өмір бойы зейнетақы төлемін жүргізеді.

Аннуитет шартына сәйкес:

ер адамдар – 55 жастан, әйел адамдар – 53 жастан бастап мерзімінен бұрын зейнетке шығу мүмкіндігіне ие бола алады.

Мұндай жағдайда азаматтың БЖЗҚ-дағы жинағы сақтандыру компаниясына толық аударылады, ал компания өз кезегінде оған өмір бойы ай сайынғы төлем жасайды.

Айта кету керек, сақтандыру компанияларынан төленетін зейнетақы жыл сайын 7% мөлшерінде индекстеу арқылы өсіп отырады.

№5. Зиянды еңбек жағдайында жұмыс істегендерге арналған ерте зейнетақы

Қазақстанда зиянды және ауыр еңбек жағдайында кемінде жеті жыл жұмыс істеген азаматтар 55 жастан бастап арнайы әлеуметтік төлем алуға құқылы. Бұл төлемді алу үшін негізгі шарттардың бірі – адамның зиянды өндірістен кетуі немесе жеңіл жұмысқа ауысуы.

Сонымен қатар, зиянды еңбек жағдайында кем дегенде бес жыл жұмыс істеген азаматтар зейнетақы аннуитеті туралы келісімшарт жасай алады. Мұндай жағдайда ерлер де, әйелдер де 50 жастан бастап зейнетақы алу мүмкіндігіне ие болады.

Бұл жүйе ауыр еңбек жағдайында денсаулығына зиян келтіріп жұмыс істеген адамдардың еңбегін ескеріп, оларға ертерек демалысқа шығуға мүмкіндік береді.

№6. Көпбалалы аналар да мерзімінен бұрын зейнетке шыға алады

Заңнамаға сәйкес, бес және одан да көп баланы дүниеге әкеліп (немесе асырап алып), оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер зейнет жасына жеткен кезде 53 жастан бастап зейнетақы төлемдерін алуға құқылы.

Бұл норма көпбалалы аналардың еңбегін және олардың қоғамдағы ерекше рөлін мойындауға бағытталған.

№7. Мұғалімдер қандай жағдайда мерзімінен бұрын зейнетке шыға алады?

Қазақстанда мұғалімдердің 55-58 жаста зейнетке шығу мүмкіндігі жөніндегі мәселе алғаш рет 2019 жылы көтерілген болатын. Сол кезде білім және ғылым министрі болған Асхат Аймағамбетов бұл бастама талқылау сатысында екенін мәлімдеген еді.

Алайда, бүгінгі күнге дейін бұл ұсыныс бойынша оң шешім қабылданған жоқ, сондықтан мұғалімдер үшін зейнетке шығу жасы жалпы белгіленген тәртіппен сақталып отыр.

Оқи отырыңыз: 2025 жылы зейнетақы, жәрдемақы және әлеуметтік төлемдер мөлшері қалай өзгереді

№8. Қызмет өтілі бойынша мерзімінен бұрын зейнетке шығу

Қызмет өтілі – қарапайым тілмен айтқанда, бұл да еңбек өтілінің бір түрі. Алайда, ол барлығына бірдей емес, тек белгілі бір қызмет салаларында жұмыс істеген адамдарға ғана беріледі. Мысалы, полиция қызметкерлері, сондай-ақ құқық қорғау органдарының өкілдері, әскери қызметшілер және ерекше маңызды немесе құпия хат-хабарларды жеткізушілер (фельдъегерлік қызмет) қызмет өтілі бойынша ертерек зейнетке шығуға құқылы.

Сонымен қатар, 2012 жылдан бастап арнайы атақтар мен сыныптық шендер, формалы киім кию құқығы жойылған адамдарға да осындай жеңілдіктер қарастырылған. Бұған қоса, 2022 жылдың шілдесі мен 2023 жылдың қаңтар айларында ішкі істер органдарында қысқартуға түскен, сол кезде 12,5 жылдан астам қызмет өтілі болған медициналық қызметкерлерге де ерте зейнетке шығу құқығы берілген. Бірақ ол үшін олар тергеу изоляторларындағы немесе қылмыстық-атқару жүйесінің медициналық ұйымдарында жұмысын жалғастыруы тиіс.

Заңнамаға сәйкес, қызмет өтілі – адамның белгілі бір кәсіби салада нақты атқарған жылдарының жиынтығы. Ол тек мерзімінен бұрын зейнетақы алу құқығын ғана емес, сонымен қатар жалақыға қосымша үстемақы, қызметтік жеңілдіктер және басқа да әлеуметтік артықшылықтар береді.

Қызмет өтілі бойынша зейнетақы тағайындау үшін өтініш пен қажетті құжаттарды тапсырған күн мемлекеттік органда тіркелген сәт – өтініш беру күні болып есептеледі.

№9. Кімдерге жасына байланысты да, қызмет өтілі бойынша да зейнетақы тағайындалмайды?

Жасына байланысты немесе қызмет өтілі үшін зейнетақы төлемдері келесі тұлғаларға тағайындалмайды:

Конституциялық соттың судьяларына, егер олардың өкілеттігі қызмет мерзімінің аяқталуына байланысты тоқтатылған болса және олар ай сайынғы өмірлік қамтамасыз ету төлемін алып отырса; Отставкадағы судьяларға, егер олар да ай сайынғы өмірлік қамтамасыз ету төлемін алатын болса.

Яғни аталған тұлғаларға мемлекет тарапынан өмір бойы қаржылай қамтамасыз ету төленетіндіктен, оларға қосымша зейнетақы тағайындалмайды.

№10. Еңбек өтілін жеңілдік тәртібімен есептеу деген не?

Әлеуметтік кодексте еңбек өтілін жеңілдікпен (яғни, артық коэффициентпен) есептеу ұғымы нақты көрсетілген. Мұндай есептеу кейбір ерекше және күрделі жағдайларда еңбек еткен азаматтарға қолданылады. Төменде жеңілдікпен есептелетін негізгі жағдайлар келтірілген:

Әскери борышын атқару кезінде соғыс қимылдарына қатысқан әскери қызмет – әскери қызметшілер үшін қызмет өтілі ережелеріне сәйкес есептеледі; Ұлы Отан соғысы жылдарында, соның ішінде әскери бөлімдерде еркін жалдамалы құрамда жұмыс істеу – екі еселенген мөлшерде есептеледі; Ленинград қоршауы кезінде (1941 жылғы 8 қыркүйектен 1944 жылғы 27 қаңтарға дейін) Ленинградта еңбек еткен азаматтардың еңбегі үш еселенген мөлшерде есептеледі; Сол кезеңде 12 жастан асқан және Ленинградта тұрған адамдардың уақыты екі еселенген мөлшерде есептеледі; Ұлы Отан соғысы кезінде басқа мемлекеттерге күштеп әкетілген, сондай-ақ фашистік концлагерьлерде болған, бірақ Отанға қарсы қылмыс жасамаған тұлғалардың уақыты екі еселенген мөлшерде есептеледі; Егер адам негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тартылып, кейін ақталған болса, бұл кезең үш еселеніп еңбек өтіліне қосылады; Семей ядролық сынақ полигонына жақын аудандарда жұмыс істеген немесе әскери қызмет атқарған азаматтар үшін: 1949 жылғы 29 тамыздан 1963 жылғы 5 шілдеге дейінгі кезең – үш еселенген, 1963 жылғы 6 шілдеден 1992 жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезең бір жарым еселенген мөлшерде есептеледі; Лепра (оба) және ЖИТС/АИТВ жұқтырған науқастарды емдейтін инфекциялық мекемелердегі жұмыс екі еселеніп, Сот-медициналық сараптама және патологоанатомиялық диагностика ұйымдарындағы жұмыс бір жарым еселеніп есептеледі; Кеме қатынасы (су көлігі) саласындағы толық навигациялық кезең бір жыл еңбек өтіліне тең; Маусымдық өнеркәсіп салаларында толық маусым жұмыс істеген уақыт бір жыл еңбек өтілі ретінде есептеледі.

Мұндай жеңілдетілген тәртіп тарихи және әлеуметтік тұрғыдан ерекше еңбек жағдайында болған азаматтардың еңбегін әділ бағалауға бағытталған.

Оқи отырыңыз: Қазақстанда 2 млн 489 мың зейнеткер бар. Орташа зейнетақы мөлшері қанша?

№11. Мерзімінен бұрын зейнетақы алу тәртібі

Мерзімінен бұрын зейнетақы төлемдерін алу үшін азаматтар "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының (ХҚКО) ең жақын филиалына барып, өтініш беруі тиіс. Сондай-ақ, өтінішті электрондық үкімет порталы (eGov.kz) арқылы да тапсыруға болады – ол үшін "Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорындағы міндетті және кәсіби зейнетақы жарналары есебінен төленетін зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру" қызметін таңдау қажет.

Қажетті құжаттар тізімі:

жеке куәлік; еңбек кітапшасы (немесе мұрағат мекемелерінің анықтамалары); білім туралы құжат; әскери билет немесе қорғаныс істері басқармасынан анықтама; неке туралы куәлік; балалардың туу туралы куәліктері; жұмыс істемейтін ананың бала күтімімен айналысқанын растау үшін – балалардың жеке куәлігі, неке қию/бұзу куәлігі немесе балалардың қайтыс болғаны туралы куәлік сияқты дәлелді құжаттардың бірі; прокуратура органдары берген "Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы" анықтама (егер бар болса); әскери комиссариаттың жауынгерлік іс-қимылдарға қатысқанын растайтын анықтамасы; сот шешімі, егер азамат I топтағы мүгедекке, жалғызбасты II топ мүгедегіне, 80 жастан асқан немесе өзге адамның көмегіне мұқтаж қарияға, сондай-ақ 18 жасқа дейінгі мүгедек балаға күтім жасаған болса; шетелде тұрған жұбайдың (немесе жұбайының) тұруын растайтын құжат; әскери қызметші немесе арнайы мемлекеттік орган қызметкерінің жұбайы жұмыс істеу мүмкін болмаған елді мекенде тұрғанын растайтын құжат; тарихи отанына тұрақты тұру үшін көшіп келген этникалық қазақтардың шетелдегі еңбек қызметін растайтын құжат.

Ал қызмет өтіліне байланысты қосымша төлем еңбек шартына сәйкес рәсімделеді және жұмыс беруші арқылы есептеледі.

Бұл рәсім азаматтардың еңбек жолын, өмірлік жағдайын және заңмен белгіленген жеңілдіктерін ескеріп, зейнетақы тағайындау процесін әділ және ашық жүргізуге бағытталған.

№12. Ерте зейнетке шыққан соң қайтадан жұмыс істеуге бола ма?

Иә, ерте зейнетке шыққан адам қайтадан жұмыс істей алады, бірақ мұнда бірнеше маңызды ерекшелік бар.

1. Егер сіз БЖЗҚ-дан төлем алып жүрсеңіз (яғни, жинақтан тікелей зейнетақы алып отырсаңыз), жұмыс істеуге ешқандай тыйым жоқ.
Сіз еңбек шартын жасай аласыз, табыс таба аласыз және бұл зейнетақы төлемдеріне әсер етпейді.

Алайда жұмыс істеген кезде сіздің жалақыңыздан міндетті зейнетақы жарналары (10%) қайтадан БЖЗҚ-ға аударылады. Бұл жаңа жинақтар кейін сіздің қосымша зейнетақыңызға айналуы мүмкін.

2. Егер сіз зейнетақы аннуитеті арқылы ерте зейнетке шыққан болсаңыз, яғни, сақтандыру компаниясымен келісімшарт жасасып, ай сайын аннуитет төлемі алып отырсаңыз – бұл жағдайда да жұмыс істеуге рұқсат етіледі.

Бірақ аннуитет шарты бұзылмайды және ай сайынғы төлем сол қалпында жалғасады. Тек жұмысқа тұрғаныңыз үшін төлем мөлшері көбеймейді немесе қайта есептелмейді.

3. Мемлекеттік қызметтегі шектеулер: Кейбір мемлекеттік лауазымдарға зейнеткерлерді қайта қабылдау шектелуі мүмкін (мысалы, әскери қызмет, құқық қорғау органдары немесе судья қызметі). Бұл жағдайларда зейнетке шыққаннан кейін қайта жұмыс істеу заңмен реттеледі.

Ерте зейнетке шыққаннан кейін де еңбек етуге болады – ол заңды әрі жиі кездесетін жағдай.

Көптеген қазақстандық аннуитет төлемін ала отырып, жеңіл жұмысқа орналасып немесе жеке ісін жалғастырып, қосымша табыс көзін қамтамасыз етеді.

№13. Ерте зейнетке шығу кезінде кеңес алу жолдары қандай?

Қайда жүгіну керек:

БЖЗҚ бөлімшелері; сақтандыру компаниялары; eGov.kz порталы; қаржы кеңесшілері.

Көп адам рәсім кезінде нақты қай мекемеге бару керегін білмейді – бұл бөлім сол олқылықты толтырады.

Оқи отырыңыз: Қазақстанда базалық зейнетақы 2027 жылға дейін қалай өзгереді?