Ғибратты ғұмырдың баяны

Ал енді бір кітаптардың өмірге келу мехнаты ұзаққа созылып, автор балды қасықпен аузыңа тамызғандай жыл сайын дәмелендіріп, келесі тарауын ноқталағанша, төзіміңді тауысып, ынтықтырып қояды. «Құмнан су іздеген құландай» (Мұқағали) ізденіспен жазылған ондай туындыларды оқу жансарайыңды жадыратып, көңіліңді ерекше сезімге бөлейді.

Мемлекеттік қызметте жүріп, ой еңбегі­нен де қол үзбеген Мұхтар Құл-Мұхаммедтің жаңа кітабымен сырласып, ой қыдыртқан­ымда тап осындай күйді кешкенімді жасыра алмаймын. 

Мұндағы дүниелермен баспасөз бетінен алғаш танысқанымда, аяулы ағаларымыздың адамдық бейнесі жарқырай ашылған эссе­лердің түбі бір кітапқа айналарын ішіміз сез­ген. Сеніміміз алдамапты. Расында да, мінезі кесек, істері ірі тұлғаларымыздың ғиб­рат­ты ғұмыры мен өнегелі тәрбиесінен үлгі алатын мазмұнға да, мағынаға да бай кітап өмірге келіпті. 

«Менің ағаларым» сериясымен жазыл­ған қаламгер, қоғам қайраткері Камал Смайылов туралы алғашқы мақаланың аты да өздігінен тіл ұшына үйіріле кетті. «Ақжа­рылқап». Үнемі күлімдеп, күндей жарқырап, айналасындағы адамдарға шуақ шашып, қу тіршілікке жан бітіріп жүретін, өмірі бір ашуланбайтын ол кісінің болмысын ашуға осыдан артық теңеу табу қиын еді. 

Өмірдегі ұстазы болған ағасына деген сағынышын төгіп жазған естелікті жұрт жылы қабылдады. «Егемен Қазақстан» газе­тінде жарық көре салысымен Камал Смайы­ловтың замандастары бірінен соң бірі хабарласып, ризашылығын білдіріп жатты. Әсіресе, академик Төрегелді Шар­манов бала­ша қуанып, эссені оқи салы­сымен ха­бар­ласып, Камалмен бір сыны­пта оқыға­нын, тай-құлындай тебісіп өскен өмірлік досымен соңғы сәтке дейін бірге болғанын тілге тиек етіп, жан сырын ақ­тарып, екеуі ұзақ әңгімелесті. 

Мамандығы мүлде басқа саланың адамы болғанымен, бір көргеннен тіл табысып кеткен Төрегелді Шармановты ол рух жағы­нан өзіне ең жақын жандардың бірі санай­тын. Тіпті, туған әкесіндей құр­меттеген сыйластықтың арқасында Төкең­нің өзімен түйдей құрдас ұлы Алмас Шар­ман­мен танысып, достасып кетті. 

Академик Төрегелді Шармановтың өмір тарихынан хабары жоқ адам 300-ден астам ғылыми еңбек жазып, 15 монография жариялаған, отызға жуық өнертапқыштық ұсыныс жасап, оларды ғылыми айналымға енгізген академик жөнінде жұрт білмей­тіндей не айтуға болады деп ойлауы да әсте мүмкін. Міне, осындай сезіммен эссені оқи бастағанда бірте-бірте ол ойыңнан айнып, тағдыр жолы тақтайдай тегіс болмаған азаматтың жаңа қырларын тани түсесің. 

Тақырыбын жан-жақты зерттеп барып қана қолына қалам алатын Мұхтар Абрар­ұлы кім туралы жазса да өзін суда жүзген балықтай еркін сезінеді. Әңгімесін оқыр­мандарға тартымдырақ ете түсу үшін кей тұстарында әзіл-қалжың араластырып, кейіпкердің жұрттың бәрі біле бермейтін қырларын сипаттап, жан әлемінің жұмба­ғына бойлап, болмыс-бітімін мүсіндеп, мінезін ашуға айрықша ден қояды. 

Академик Төрегелді Шарманов туралы жазылған екінші эссені де жұрт ықыласпен оқыды. Мемлекетіміздегі өзге ұлт өкіл­дері­не де ел ағаларының өнегелі ісін жан-жақ­ты таныту үшін жазылған дүниелерді орыс тіліне тәржімалап, олар «Казахстанская правда» газетінде жарық көріп жатты. «Граж­данин» деген атпен шыққан эссені оқып, дән риза болған академиктің ұлы Алмас Шарман оны ағылшын тіліне аудар­тып, Америкадағы беделді басылымдардың бірінде жарияланды. Дерегі мол, ішінде езу тартқызатын юморы да бар эссені амери­калықтар да қызыға оқыпты. 

«Менің ағаларым» – тағдырлы туынды. Кітапты оқи отырып, ұлт мақтанышына айналған ел ағаларының ғана емес, үлкен әулеттен шыққан азаматтың да тұлға болып қалыптасуы жолындағы саналы күресінің соқпағын көресің. Осы орайда автордың өз туындысы арқылы айтпақ болған ойы­ның төркінін түсіну үшін әкесі жайында жазған «Асылзада» эссесіне тоқталмасқа амал кем. 

«Асылзада» – күні бүгінге дейінгі жаз­ыл­ған еңбектердің ешқайсысына да ұқса­майтын, ондағы ойларды қайталамайтын, әке тақырыбын жаңаша түрлендірген, өрнегі өзгеше тоқылған, танымдық тұрғы­дан да, тағылымдық жағынан да, тәрбиелік мәнімен де оқырманға берері мол ұлттық эссеистикамыздың зор табысы. 

Абыз әкенің белінен туған перзентін ізгілікке баулып, ең әуелі имандылық әліп­песімен жүрегін жуындырып, іштегі кірін тазалатқан даналығы таңғалдырады. Тілі шыға салысымен, баласына «Құран» аят­тар­ын үйретіп, айт-арафа, оразада қара шаң­ыраққа бас сұққан қонақтарға «Фатиха» мен «әл-Ихласты» жатқа айтқызып, жаны жадырап, ұлына мейірлене қарап қояды екен, жарықтық. Күн ұясына батып, жұл­дыздардың жарығы сәбилік қиялының ар­ман-бесігін тербеткен түндерде Үміт әжесі әкесінің айтқандарын қайталат­қызып, немересінің жанын иман сәулесінің нұрына шомылдырады. Міне, осылайша мектеп табалдырығын аттамай жатып-ақ қара таныған бала «Құран» аяттарымен сусын­дап, батырлар жыры, ғашықтық дас­тан­дармен жан әлемінің алқабын суарып өседі. 

Кітаптың әр бетінде, әр сөзінде жазу­шы­ның сәруар сағынышы менмұндалап, ағаларына деген мөлдір махаббаты айқұ­лақтанып тұр. Замандастарын мақтауға келгенде тиын санаған тіленшідей сараң­дығы ұстап қалатын ақын апамыз Фариза Оңғарсынованың өзі ағынан ақтарылып, ағалар туралы эсселерді сүйсініп оқығанын айтып, іштегі сырын бүгіп қала алмапты. 

«Мұхтардың Қалтай Мұхамеджанов, Салық Зиманов, Манаш Қозыбаев, Зей­нолла Қабдолов секілді ұлтымыздың ай­тулы тұлғалары туралы «Менің ағаларым» атты жалпы тақырып пен роман-хикаятқа бер­гісіз бірнеше эссе толғаныстары – жан жүрегіңді жаулап, ұйқыдағы сезіміңді сер­гітетін классикалық дүниелер». 

Газет бетінен Фариза апамыз­дың осындай бір жүрекжарды лебізін көзім шалып қалған­нан кейін, мен де Мұхтар ағамның рес­пуб­ликалық басылымдарда жа­рық көріп жатқан мемуарларын жібер­мей оқи бастадым. Міне, бүгін сол дүниелерді қайталап оқып, ақын апамыздың айтқан сөзі­нің шындық екеніне көзім жетті. Расында да, бұл дүниелер – мем­уар жазудың классикалық үлгісі. 

Кітапты оқу барысында ел ағалары атан­ған Камал Смайылов, Манаш Қозы­баев, Төрегелді Шар­манов, Рымғали Нұр­ғали, Салық Зиманов, Қалтай Мұхамед­жанов, Зейнолла Қабдолов, Шаһмардан Есенов, Рақымжан Қошқарбаев, Темірбек Қожакеев, Қасым Қайсенов, Шот-Аман Уәлиханның тұлға­лық табиғатына тереңде­ген кездегі автор­дың тек сол адамдардың ғана мінезіне тән ерекшеліктерін байқаған қыранның көзін­дей суреткерлік қырағы­лығына тәнті бола­сың. Көркем мінезден кенде емес әр тұлға­ның қарапайымдылығын, азамат­ты­ғын, кішіпей­ілдігін, инбатты­лы­ғын, кей­де тіпті баладай аңғалдығын сурет­тегенде автор үнемі жаңа деталь тауып отыра­ды. Ал мар­құм болып кет­кен асыл ағалары жөнінде толғанған эссе­лерінің кей тұстары тіпті жі­бек­тей нәзік ли­риз­мімен ет жүрегіңді ел­жіретіп жібереді. Елге сіңірген еңбек­тері­не сүйсініп, сен де ол адам­дарды қимас туы­­сыңдай, туған бауырыңдай жақсы көріп кетесің. 

Кітаптан үш үлкен ерекшелік байқадым. Біріншіден, автор ұзын арқау, кең тұсауға жол бермей, мейлінше ойын сығымдап, аз сөзге көп мағына сыйғызып, тұлғаның дара­лық сипатын танытатын детальдарға қатты көңіл бөледі. Кейіпкердің кескін-келбеті, кесек мінезі, күрескерлік әрекеті­нің мәні оқиға барысында айқындалып, адам­дық табиғаты әрекет үстінде ашыла түседі. 

Екіншіден, тақырыбын бүге-шігесіне дейін зерттеген жазушы дерекке қатты мән береді. Шындығын дәлелдеу мақсатында мол мәлімет жинағанымен, солардың іші­нен ең маңыздыларын ғана сүзіп алып, ұтымды пайдаланады. 

Үшіншіден, туындысының шынайы болып шығуына баса назар аударып, кей­іпкерінің жан әлемін аша отырып, керек жерінде сезімге де ерік беріп, оқыр­маннан сыр жасырмай, ағыл-тегіл ақтары­лып та алады. 

Парасаты биік, танымы терең, адамгер­шілігі мол, күрескер тұлғалармен араласа жүріп, аялы алақанын көрген ол қызметі өсіп, дәурені дәуірлегенде ағаларының атын ерттеп, қолтықтарынан демеп, оны Алла Тағаланың берген бақыты санады. Расында да, өзінен қырық жас үлкен Салық Зима­новтай азаматтардың көзін көріп қана қой­май, туған әкесіндей құрметтеп, араласу мүмкіндігін берген тағдыр сыйын бақыт демегенде не дейміз? Жаны жайсаң ағалар­дың бәрі де оның азамат атанып, ұлтшыл болып қалыптасуына өнеге көрсеткен өмір­лік ұстаздары. Ұлтын шексіз сүйіп, тек сүйіп қана қоймай, қиын-қыстау заман­дарда да өз халқына жан-тәнімен беріле қызмет ете отырып санасын оятуға болатын көш бас­тай­тын көсемдікті де, сөз бастайтын шешендікті де ол өмірлік ұстаздары болған ағаларынан үйренді. 

«Ұстаз болу – өз уақытын аямау, өзгенің бақытын аялау» дейді философ Жан-Жак Руссо. Бақытын аялап, тереңдік тағылымын санасына сыналап сіңірген ұлы ұстаздар Мұхаңның өмірінде аз болған жоқ. Солар­дың ішінде, әлі буыны бекіп, бұғанасы қата қоймаған шағында жұмысқа алып, жетек­теп жүріп тәрбиелеген ұстазы академик Манаш Қозыбаевтың орны ерекше. Өкін­ішке қарай, бүгінде есімі көп ауызға алына бер­мейтін, ғұмырын ғылымға арнаған Ма­наш Қозыбаев шынында да ғұлама ғалым болды. Отандық тарихнамада жеке ғылыми мектеп қалыптастырды. 

Адамгершілігі мол, азаматтығы бір төбе академик туралы Мұхтардың эссесін оқы­ған­да Манаш Қозыбаевты мүлде басқа қыры­нан танып, оның ғалымдығымен қа­тар, күрескерлігіне де тәнті боласың. Отыз сегізінде ғылым докторы, отыз тоғы­зында профессор атанған ғалымның ұлт­тық мүдде жолында жанын шүберекке түйіп күрескен кемеңгерлігіне сүйсіне бастайсың. 

Ғұлама ғалымның күрескерлігі тәуел­сіз­дік жылдарында жарқырап көрінді. 1932–33 жылдардағы қазақ жеріндегі ашар­шылық трагедиясын ашып көрсет­кен «Шын­дық тағылымы», халқы­мызды қанға бөк­тірген патшаның баскесер жендеті Ермактың жауыз­дығын әшкерелеген «Аңыз бен ақи­қат» т.б. сүбелі ғылыми ең­бек­терін жазып ұлттық санаға қозғау салды. 

Тереңдік тағылымын үйреткен ұстаздар Мұхаңның өмірінде аз болған жоқ. Сондай жанына ерекше ыстық адамдардың тағы бірі ака­демик Рымғали Нұрғали нағыз алаш­­шыл тұлға болды. 1986 жылы ол Қазақ энцикло­педиясына бас редактор болып келді. Сол жылы ол кісінің қарамағында жұмыс істеген Мұхтар Абрарұлы бар-жоғы 26 жас­тағы жігіт еді. 

Өмірде кездейсоқ ештеңе жоқ. Дүние­дегі кез келген құбылыстың өз заңдылығы бар. Рымғали Нұрғали кейін өзі де үлкен ғалым болғанда өз шәкірттерін алашшыл рухта тәр­биелеуге бар күш-жігерін салды. Мұхтардың да жүрегіндегі отын жандырып, Алаш тақырыбына алып келген Рымғали ағасы еді. 

Ұстазының арқасында ол Санкт-Пет­ербург университетін үздік бітіріп, қазақ­тан шыққан алғаш право магистрі болған, бүкіл өмірі әуелі патшалық Ресейдің отар­шыл­дық аппараты тарапынан, кейін Кеңес Ода­ғы­ның сталиндік сұрқия саясатынан қуғын-сүргінде өткен алаш ардақтысы Жақып Ақ­баев тақырыбын зерттеуді қолға алды. Бұл тараптағы ізденісі танымдық мақа­лалар мен монографияларға жалғасып, ақыр соң­ында «Алаш қайраткерлерінің саяси-құ­қықтық көзқарасы» атты доктор­лық дис­сертацияға ұласты.

Мемлекет тарихының өткен жолдары­ның, даму белестерін, Алаш қайрат­кер­лері­нің тарихымен қосып зерделеген бұл еңбек­ті алаштанудың көшбасын бас­таған зерт­теулердің қатарына қосуға әбден болады. Мұндай күрмеуі күрделі тақырып­тың та­мы­рын басып көруге ол саналы түрде келді. 

Құнды еңбекте қазақтың тұңғыш құқық магистрі, әмбебап тарихшы, энциклопе­диялық білімі бар ғалым, қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы қажырлы күрескер Жақып Ақбаев пен оның үзеңгілес заман­дастарының қайраткерлігінің деректері ғана емес, қиын-қыстау кезеңдегі саяси өз­геріс­тер мен замана шерлерінің шеңбер­ін­дегі жанкештілігі баяндалып, боздақтар­дың бейнесі жан-жақты ашылған. 

Монографияның маңызды арнасы – Қазақ өлкесінде отаршыл-құқықтық жүйе­нің орнығуына қатысты мәліметтердің, дерек­көздерінің молынан қамтылуында. 1868–1917 жылдарды қамтыған кезеңдегі Ре­сей империясының Қазақстандағы отар­лық заңдарының сипатты белгілеріне тоқ­талып, жік-жіктеп талдап береді. 

Қазақ елінің орыс оташыларынан азат­тығы үшін күрестің басында тұрған Жақып Ақбаев пен оның үзеңгілестерінің еңбегі бүгінгі Қазақстан тәуелсіздігінің іргетасы болып қаланды. Монография туралы қыс­қаша тұжырымымызды осымен тәмамдап, үзіліп кеткен әңгімемізді жалғап «Менің ағаларыма» қайтып оралайын. 

«Менің ағаларымдағы» еңбектер жазы­лу формасы бір-бірін қайталамайтын шы­тыр­ман оқиғалы шығармалардай оқылады. Егер де ұстазы Рымғали Нұрғали жөніндегі әңгіме бірден адамды еліктіріп әкететін оқиғадан басталса, академик Өмірбек Жол­дасбеков туралы хикаясын автор «Тастан қашап жасалғандай кесек тұлға, арыстан­ның жалындай бұйраланған қою қара шаш­пен көмкерілген қазандай үлкен бас, құлжа мойын, келістіре пішілген кең иық, қай жақ­қа бұрылса да сом денеге өршелене жол салатын өрдеш төс және бұған бұды­райған екі шеке мен үнемі күреңітіп тұра­тын дөңге­лек жүзді қосар болсаңыз, аза­мат­тың арыс­таны осындай-ақ болар дейтін адамның кел­беті келмей ме көз алдыңызға» деп, көр­­кем туынды жазуға әбден ысылған ром­анистердей сөзінің «біссімілләсін» проза­ның тілімен бастап, құйындата жөн­еледі. Бірақ суреткерліктің қызығын қуып кетпей, кестелі көркем тілімен сезі­міңді баурап ал­ған соң сөзбұйдаға салмай, бірден оқырман­ды оқиғаның ішіне енгізіп жібе­ре­ді. Үнемі кейіпкерінің шынайы бет-бейнесін сурет­тейтін айшықты бояулар, жан дүниесін аша­тын әдемі детальдар тауып, елік сезіміңді еліктіре түседі. 

Зады, Мұхтар Құл-Мұхаммед тұлғалық даралығын ашу үшін өз кейіпкерінің өмір жолын бүге-шігесіне дейін зерттеп, мол мәлі­мет жинап, оларды сұрыптап, шығар­ма­шылық шеберханасында тыным таппай еңбектенуден әсте жалықпайтын қалам­герлердің сойынан. Ой жұмысының жүй­кені тоздыратын азабын тартып келе жат­қан ол әр деректің шындығын егжей-тег­жейлі тексеріп қана қоймай, басы артық дүние­лердің болмағанына да қатты мән береді. Ел­дің көңілін алдарқатып, сөз қуып кеткен­ді суқаны сүймейді. Бір жазғанын қайта-қайта үстінен қарап, сан мәрте өң­деп, сөй­лем түгіл, әр сөздің өз орнында кеті­гін тап­қан кірпіштей қаланып тұрғаны­на айрықша көңіл бөледі. 

Құдай аузына салды ма, Фариза апамыз бұл еңбектердің роман-хикаятқа бергісіз дүниелер екенін айтыпты. Шындығында да солай. Әрине, біздің сөзімізге қарсы шы­ғып, «шағын эссені тұтас бір романмен сал­ыс­тыруға бола ма?» деп дау айтушылар да табылып қалар. Біз мұндай қитұрқы сауалға «болады» деген жауапты толық сенім­мен айта аламыз. Жазушы Герольд Белгердің сөзімен айтатын болсақ, рухани байлықтың құны еш уақытта да көлеммен белгіленбейді. Өйткені көркем әдебиетте, жалпы творчес­тво атаулыда сан әрдайым сапаға ауыспайды. Мәселе, сөздің көптігін­де емес – сыбағалы салмағында. 

Өкінішке қарай, мемуар жазу мәдениеті әдебиетімізде әлі қалыптаса алмай, ақсап жатыр. Тұлғаның адамдық кескін-келбетін ашатын деректер ұтымды пайдаланылып, үлкен ізденіспен жазылған «Менің ағалар­ым» осы олқылықтың орнын толтырыпты. Айталық, академик Өмірзақ Жолдасбеков туралы көлемі отыз беттей ғана эсседе қан­ша­ма біз білмейтін мәлімет бар. 1970 жыл­дың тамызында Қазақ мемлекеттік универ­ситетіне ректор болып тағайындала салы­сымен, ондағы мүлгіген тыныштықты оя­тып, өзгеше арнаға түсіріп жіберген арыс­тан азаматтың табандылығы қалай шынайы әрі нанымды суреттелген. 

 «Шебер» әр сөзінің астарында терең мағына жататын, мақтаған болып отырып, кейде мақтамен бауыздап жіберетін сөз шебері Зейнолла Қабдоловтың келбетін айна-қатесіз көз алдыма елестетіп жіберді. 

Басталған сәттен-ақ адамды толғанды­рып, терең ойдың тұңғиығына тастап жібе­ре­тін эсседе басы артық бір ауыз сынық сөй­лем жоқ. Автор әр сөзін нақты мысал­дар­мен, деректермен негіздеп, шегелеп отырып шын­дығын дәлелдейді. Жалған пафостарға, жел­буаз мақтауларға жол бер­мейді. Ұстаз өмірінің маңызды белес­терінің бәрі де ескеріліп, ой ықшамдалып, сөз сы­ғым­далып, әр еңбегінің нақты бағасы бері­леді. Мысалы, Зейнолла Қаб­доловтың «Мен­ің Әуезовім» кітабы жөн­інде толған­ған­да Мұхаңның өзі де шебердің тәсіліне салып, аз сөзге терең мағына сый­ғызып жібереді. 

Ұлттық әдебиетіміздің көрнекті тұлға­лары туралы сөз болғанда Мұхаң қолтығына қанат біткендей шабыттанып, тасыған өзен­дей кемеріне сыймай, шалқып төгіледі. «Ұл­ты­мыздың ұланғайыр күлкісі» атанған жазушы, дарабоз драмматург, публицист Қалтай Мұхамеджановтың пошымын, жү­ріс-тұрысын, сөзден жеңілмейтін ше­шен­­дігін айнытпай суреттеген эсседе тырнақ­алды туындысының өзімен-ақ Мұхтар Әуезов бастаған ұлт әдебиеті ұлы­ларын дән риза еткен классиктің біз біл­мейтін көпте­ген қырлары жарқырай ашылыпты. 

Абыздың білімділігіне, парасатына, жазу­­шылық шеберлігіне ғана емес, шешен­дігіне, ұлттық мақсат-мұрат жолындағы күрес­керлігіне де дән риза болып, марқай­ып қалдық. 

Кітаптағы қай еңбекті алсаңыз да, одан Мұхаңның ағаларына деген адалдығы ай­дар­ланып тұрады. Тіпті, өмірде опық жегізе жаздаған ағаларының да жақсы жа­ғын ғана көріп, кемшілікті өзгенің емес, өз бойы­нан байқап, кінәні өз мінезінен іздейді. Бұл шын­дығында да адамды адам ететін, ірі азамат ететін ұлы қасиет. Айта­лық, журнал­ис­тика факультетінде темірдей тәртіп ор­нат­қан дарабоз декан Темірбек Қожакеевтің қаталдығының артында, өз шәкірттеріне шын тіршіліктің өгей шеше­дей қатыгез болатынын, ал өмірдің ананың аялы алақаны емес екенін әу бастан үйрет­кісі келген әкелік қамқорлығы жатқанын көре біліп, оқудан шығарып жібере жазда­ға­нына қарамастан, ұстазының ол ісін әділ бағалап, жылы сөз арнауы үлкен парасат­тылық. 

Қазақтың біртуар азаматы, академик Шаһ­мардан Есенов туралы эсседен біз қай­раткер тұлғаның даралығымен бірге, дана­лығына да тәнті бола түстік. 

Шаһаңның ата-тегі, әкесінің батырлы­ғы, серілігі, шешендігі, білімдарлығы, орысша сауатының мықтылығы туралы деректердің ешқайсысы назардан тыс қал­май, дала қыран­ының ұясында тәрбие­лен­ген жанның болмыс-бітімін көзбен көр­ген­дей әсер ала­мыз. 1962 жылы Никита Хрущев Маң­ғыстау түбегін мұнай өндірудегі тәжіри­бесі мол Түрік­менстанға беру жөн­інде мәсе­ле көтер­генде Шаһмардан Есен­овтің орда бұзар отыз жасында қазақ жері­нің тұтасты­ғын қорғап қалған ерлігін Мұхаң­ның еңбе­гі­нен оқып, Әлімхан Ер­мековтің ерлігін қай­та­лаған аза­матқа деген құрметіміз бұр­ын­ғыдан да бетер арта түсті. Шаһмардан Есе­новтің бұл ерлігін өз есте­ліктерінде ака­демик Сұлтан Сартаев пен академик Әбдірахман Нұрлыбаевтар және тау-кен сала­сының ардагері, техника ғы­лым­д­арының докторы Ибрагим Еділбаев та растапты. 

Мемлекетіміздің айшықты рәмізі Ел­таң­бамыздың авторы Шот-Аман Уәлихан­ды да білмейтін қазақ жоқ. Алайда «Хан­за­даны» оқып шыққанымызда, аға буын Абылай хан әулетінің үлкені ретінде ардақ тұтқан, зиялы қауым сәулетші, тарихшы, әдебиетші ретінде құрметтеген тұлғаның ел білмейтін қырлары­ның көп екеніне көзім жете түсті. Бұл еңбекті әдеби портрет қана емес, тарихи эссе ретінде де бағалауға бола­ды. Іргелі зерттеу бірнеше бөлімнен тұрады. «Ұлы ханның ұрпақтары» бөлімінде Шот-Аман Уәлиханның тегінің мықтылығы сөз болып, Абылай ханның ал­тын­шы ұрпағы екені айтылып, тарихы баян­далады. Кеңес заманында Абылай ханға бай­­ланысты отаршылар таңған сыңаржақ бағаның қате екенін 1895 жылы жарық көрген «Брокгауз-Ефрон» энциклопедиялық сөздігінің 29-­том­­ындағы сөздерге сүйене отырып дәлелдейді. Абылай ханнан тараған ұрпақ­тарын тарата келіп, Мұхаң өз еңбегінде атақты ғалым Шоқан Уәлихановтың өмірі мен қызметіне байланысты тың деректерді жария ете отырып, әңгімесін сабақтайды. Шот-Аман ағамыз Шоқанның інісі Мақы Уәли­хановтың үлкен ұлы Ыдырыстан тарай­ды екен. 

Шот-Аман Ыдырысұлының басқаруы­мен бір топ мүсіншілер мен сәулетшілер, құрылысшылар мен инженерлер жасап шығарған Алматыдағы Тәуелсіздік мону­менті – шоғыр ескерткіштердің ішіндегі шоқтығы биігі болды. Ол – сәулет, мүсін және инженерлік өнерді тоғыстырған сәу­леттік кешен. 1996 жылы тұрғызылған бұл монумент Париждегі Эйфель мұнарасы сияқ­ты бүкіл әлемге әйгілі ескерткіштің біріне айналды.

 «Менің ағаларымдағы» әдеби портрет­тердің ішінен өзіме қатты ұнаған екі ең­бек­ке ерекше тоқталғым келеді. Олар – қазақ­тың аты аңызға айналған батырлары Ра­қымжан Қошқарбаев пен партизан-жазу­шы Қасым Қайсенов туралы дүниелер. 

Мұхтар Құл-Мұхаммедтің бұл көлемді зерттеуін осы күнге дейінгі жазылған мақа­лалардың, естеліктердің, тарихи дерек­тер­дің бәрін сұрыптап, әрқайсысына терең талдау жасап, оның ерлігін мұрағаттық матер­иал­дарға сүйене отырып дәлелдеген еңбек ретінде бағалауға әбден болады. Бұл еңбекпен таныс­қан соң Рақымжан Қош­қар­баевтың ең алғаш­қы болып Рейхстагқа ту тіккеніне байланысты көңілдегі күмән­нің бәрі шайылып кетеді. Соғыс кезінде болған ситуацияларды жан-жақты зерттеп, оқиғаға қатысты мәліметтердің бәрін ег­жей-тегжейлі саралап, әртүрлі ақпа­раттар­дың бәрін тарихи жағдаймен салыстыра отырып талдап, көптеген мұрағаттық де­рек­терді мысалға келтіріп, сөзінің шындық екенін мойындамасыңа амал қалдырмайды. Тарихи шындықтың бұрмаланып, Егоров пен Кан­тарияның қалайша Жеңіс туының авторы атанып, Рейхстагқа шабуылдың әр сәтін «Гимлер үйінен» бақылап тұрған бүкіл коман­дирлердің көз алдында алғаш ту тіккен Ра­қымжан мен Григорийдің ерлігі өз дәрежесінде бағаланбауының сыры неде екенін бірнеше дерек көздерінен алынған материалдарға сүйене отырып, соқырға таяқ ұстатқандай етіп дәлелдеп береді. 

Қазақтың көзі тірісінде өз бағасын алмай кеткен тағы бір қаһарманы – парти­зан-жазушы Қасым Қайсенов. «Жоғалған пышақтың сабы алтын еді» деген қазақшы­лығымызға салынып, өкінішке қарай, біз енді ғана қандай дарабоз батырымыздан, қай­сар ұлымыздан айырылғанымызды шын түсініп, азаматтың қадірін енді ғана біле бастадық. 

Мұхтар Құл-Мұхаммедтің «Қаһар­ман­ын» оқып отырып даңқы қазақ даласын шар­лап кеткен хас батырдың балалық шағынан бастап, бүкіл өмірін кинодан көргендей болдым. 

 «Менің ағаларым» – ұзақ жылдар бой­ғы мехнатты еңбектің мәуелі жемісі. Өз ба­сым бұл кітапты ұрпақтар сабақтас­тығының өнегесін үйрететін еңбек ретінде бағалаймын. Ұрпақтар сабақтастығы арқы­лы ғана қоғамымыздың жақсарып, мемле­кеттігіміздің нығая түсетінін ұмытуға бол­майды. Өйткені ол – ғасырлар бойы аға буын мен жас ұрпақтың өзара байланысын жалғастырып келе жатқан өріс жібі. 

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында: «Әрбір халық өзінің арғы-бергі тарихын өзі жазуға тиіс. Бөтен идео­ло­гияның жетегімен жүруге болмайды. Ұлт­тық мүдде тұрғысынан жазылған шежі­ре ұрпақтың санасын оятып, ұлттың жадын жаңғыртуға мүмкіндік береді», – деп зиялы қауымды толғандыратын ой тастаған болатын. 

Міне, осы тұрғыдан алғанда «Менің аға­ларым» – тәуелсіздігімізді нығайтуға зор үлес қосқан ағаларымыздың еңбегін ұлттық мүдде тұрғысынан бағалаған ұрпақтар сабақтастығының шежіресі. Танымдықтан бөлек, бұл еңбектің ұрпақтардың өзара достығын, бір-біріне деген сыйын, үлкенге ізет, кішіге құрмет көрсетуін дәріптейтін тағылымы да терең. 

Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ