Сотталғандарды босату туралы шешімді кәсіби судьялар емес, алқабилер шығарады

Қылмыстық кодекстің 72-бабына сәйкес, жазаны өтеу немесе бас бостандығынан айыру түріндегі жазаға кесілген адам төмендегі шарттар орындалған жағдайда шартты түрде мерзімінен бұрын босатылады:

қылмыспен келтірілген залалды толық өтесе;жазаны өтеу кезінде тәртіпті өрескел бұзбаса;жазаның белгілі бір бөлігін өтесе (қылмыстың ауырлығына байланысты).

Мәселе күрделі.

"Подлежит" деген сөзге назар аударыңыз: яғни соттар заңның дәл талабын орындап, осы үш шарт толық орындалған жағдайда ШМБ-ға босатуға міндетті. Заң жобасын әзірлеушілер атап өткендей, шартты түрде мерзімінен бұрын босату және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жазаға ауыстыру институттары елдегі "түрме халқын" едәуір азайтқан.

Алайда бұл тетіктердің бір үлкен кемшілігі бар — қоғам тарапынан сотталғандарды мерзімінен бұрын босатуға деген теріс көзқарас. Бұл мәселелер қоғамдық қатыссыз шешіледі: өтініштер сотқа тікелей түседі, қарау процесіне шектеулі адамдар ғана қатысады, ал қоғам бұл туралы ештеңе білмейді. Прокурор тек хабардар етіледі.

Осыған байланысты басқа тәсіл ұсынылды — азаматтардың ШМБ және жазаны жеңіл түріне ауыстыру (ЖӨБЖ) туралы өтініштерін қарау құқығын алқабилер сотына беру (Қылмыстық-процестік кодекстің 52, 476 және 478-баптарына түзетулер енгізіледі). Мұндай өтінішті сотталғанның өзі бере алады.

Бұл қадам шартты түрде босату институтын формалдылықтан арылтуға бағытталған. Себебі алқабилер, тіпті сырттай барлық шарттар орындалған күннің өзінде, егер адамның шын мәнінде түзелгеніне сенбесе, оны босатпауға құқылы болады.

Маңызды жайт: мұндай жағдайда алқабилер саны жалпы ережедегідей он емес, алты адамнан, сондай-ақ бір судьядан тұрады. Сонымен қатар, алқабилер сотының шешімі барлық баптар бойынша емес, тек кейбір қылмыстарға қатысты қабылданады.

Олардың ішінде:

116-бап – адамның органдары мен тіндерін заңсыз алу немесе трансплантациялау;125-бап (3-бөлім, 1-тармақ) – адам ұрлау (топпен);128-бап – адам саудасы;132-бап – кәмелетке толмағанды қылмысқа тарту;135-бап – кәмелетке толмағандарды сату;146-бап – азаптау, қатыгездік;160, 163, 164-баптар – соғысқа дайындық, соғыстың тыйым салынған әдістері, соғыс заңдарын бұзу;168-бап – геноцид;249-бап – рейдерлік;317-бап – медицина немесе фармацевтика қызметкерлерінің кәсіби міндетін дұрыс орындамауы;335-бап – заңсыз балық аулау;337-бап – заңсыз аңшылық;345-бап – жол қозғалысы ережесін бұзу;345-1, 346-баптар – көлікті мас күйінде басқару немесе жүргізу құқығынан айырылған күйде басқару;380-1-бап – құқық қорғау немесе арнайы мемлекеттік орган қызметкерлерінің, әскери қызметшілердің, табиғатты қорғау инспекторлары мен егерьлердің өміріне қол сұғу.

"Қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдіру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң жобасы депутаттардың бастамасымен 2025 жылғы 15 қазанда Мәжіліске енгізілді.