Білім мен ғылым әлемді өзгерте алатын ең басты күш

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Қа­зақ­стан – ака­де­миялық білім ай­ма­ғы» стра­тегиялық серіктес­тер форумына қатысты. Прези­дент сөзінің басында білім және ғылымды ешқандай шекара талға­­майтын, барлық елге ортақ стра­те­гиялық маңызы айрықша сала ретінде атап, бүгінгі форум соның айқын дәлелі екеніне назар аударды.

Суретті түсіргендер – А.Дүйсенбаев, Е.ҮКІБАЕВ

Жаңа ұлт болмысының көрсеткіші

– Бұл – шын мәнінде өте маңызды жиын, жаһандық білім мен ғылымның дамуы туралы аса құнды ой-пікірлер айтылатын, болжамдар жасалатын бірегей алаң. Осыған орай кешеден бері әлемдегі жетекші жоғары оқу орындарының басшылары және өкілдері Астанада бас қосып, пікір алмасып жатыр. Халықаралық деңгейдегі ғалымдар мен сарапшылар елордамызда маңыз­ды мәселелерді талқылауда. Бүгін де академиялық білім әлеміндегі беделді жоғары оқу орындарының жетекшілері терең мағыналы ойларын ортаға салды. Баршаңызға шынайы ризашылығымды білдіремін, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Президенттің пікірінше, білім мен ғылым – әлемді өзгерте алатын ең бас­ты күш, ал университет – озық ойлар мен жаңа идеялардың ордасы, ғылыми ізденіс ортасы.

– Қазір адамзат түбегейлі өзгерістер дәуіріне қадам басқан кезде білім ордалары заман талабына сай озық болуға тиіс. Онсыз ешқандай даму да, өркендеу де болмайтыны анық. Қазақстан білім-ғылым жүйесін дамытуға айрықша мән беріп отыр. 2019 жылдан бері осы салаға бөлінетін қаржы үш есе ұлғайды. Елімізде жоғары оқу орындарының дербестігі артып келеді, зерттеу уни­верситеттері көбеюде. «Ғылым және технологиялық саясат туралы» жаңа заң қабылданды. Президент жанынан Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңес құрылды. Мемлекет ғалымдарға, әсіресе, жас зерттеушілерге барынша қолдау көрсетуде. Жоғары білімнің барша азаматқа бірдей қолжетімді болуы – өте маңызды міндет, – деді Мемлекет басшысы.

Президент өскелең ұрпаққа мемлекет тарапынан жасалып жатқан қамқорлыққа тоқталды.

– Елімізде 2024 жылдан бастап «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Соған сәйкес Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық табысының 50 пайызы балалардың есепшотына салынады, яғни Қазақстандағы әр бала 18 жасқа дейін Ұлттық қордан қаржы алып тұрады. Аталған қаражатты мерзімінен бұрын қолдануға болмайды. Балалар кәмелет жасқа толғаннан кейін жинақталған қаржыны баспана немесе білім алуға жұмсай алады. Сонымен қатар бес жастан асқан балаларға ар­нал­ған «Келешек» бірыңғай жинақтау жүйесі іске қосылды. Бұл жүйеде ата-ана­лардың ерікті салымы, мемлекет та­ра­пынан бөлінетін бастапқы білім беру капиталы, жыл сайынғы мемлекеттік сыйақы және инвестициялық табыс жинақталады. Жобалардың негізгі мақсаты – бір, бұл – жас ұрпақтың сапалы білім алуына жағдай жасау. Бұдан бөлек, жастарға пайызсыз білім несие­лері және түрлі гранттар бе­рі­луде. Жоғары білім беру саласының инфра­­құрылымы жаңғыртылып жатыр, жаңа оқу ғимараттары (кампустар) бой көтеруде. Аймақтарда жоғары оқу орындарының жанынан студенттерге арналған жатақханалар салынуда, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Мемлекет басшысы еліміздегі жоғары оқу орындарының беделді халықаралық рейтингтердегі көрсеткіші жақсарып келе жатқанын айтты.

– QS халықаралық рейтинг агенттігінің президенті Нунцио Квакварелли мырза өз баяндамасында бұл мәселеге кеңінен тоқталды, Қазақстан университеттерінің қарқынды дамып келе жатқанын ерекше атап өтті. Біз ортақ мақсат жолында күш біріктіріп, әріптестігімізді нығайта түсуге мүдделіміз, бірлесіп жұмыс істеуге қашанда дайынбыз. Сондай-ақ еліміздің 5 университеті Times Higher Education басылымы ұсынған әлемдегі үздік оқу орындарының тізіміне қосылды. Бұл да – біз үшін зор жетістік, – деді Президент.

Қасым-Жомарт Тоқаев білім-ғы­лым саласына салынған инвестиция Қазақстанның жарқын болашағына қарай жасалған қадам екенін, алдымызда экономиканы жаңғырту, жаңа өндіріс секторларын қалыптастыру, жасанды интеллект технологияларын барлық салаға енгізу және Қазақстанды толыққанды цифрлық мемлекет ретінде дамыту мақсаттары тұрғанын жеткізді.

– Қазақстан технологиясы озық ел болуға нық қадам басты. Бұл – біздің жаңа ұлттық болмысымыздың аса маңызды бөлігі деп айтсақ, қате болмайды. Бүгін спикерлер жасанды интеллектінің жа­һандық ортақ прогресті өрге сүйрейтін жаңа қозғаушы күш ретіндегі рөліне баса мән берді. Шын мәнінде, осы бірегей технологияның арқасында адамзат алға қарай қарышты қадам жасай алады. 2030 жылға қарай ЖИ әлемдік ІЖӨ көлемін 15 трлн доллардан аса ұлғайтады деп болжанып отыр. Бірақ жасанды интеллектінің дамуынан ең көп пайданы қай ел көреді? Бұл – өте қызықты сауал. Оны терең зерделеп, сараптау қажет. Жауабы аса қиын көрінбегенімен, бұл мәселе адамзат келешегімен тікелей байланысты екенін мойындауымыз керек. Қазақстанда жасанды интеллектіні дамыту және басқа салалармен жан-жақты интеграциялау ең жоғары стратегиялық басымдық саналады. ЖИ сарапшылары мен мамандарын даярлау ісіне айрықша мән беріп отырмыз. Осы мақсатта жыл басынан бері AI Sana бағдарламасын іске қостық. 540 мыңнан аса студент оқу курсынан өтті. Бұған қоса жасанды интеллект барлық мектеп пен университетке міндетті курс ретінде енгізілді. Елімізде Жасанды интеллект университетін ашу үшін дайындық жұмыстары жүргізіліп жатыр, – деді Президент.

Осы орайда Мемлекет басшысы қыркүйек айында АҚШ-қа жасаған сапары кезінде «OpenAI» компаниясымен маңызды уағдаластыққа қол жеткізілгенін еске салды.

– Нәтижесінде, Қазақстан ChatGPT негізінде білім беру құралдарын енгізу жөніндегі пилоттық жобаны жүзеге асыра бастады. Аталған бастамалар арқылы отандық білім беру саласында жасанды интеллект әлеуетіне сүйене отырып, кешенді цифрлық трансформация жасалып жатыр, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Президент Орталық Азия елдеріндегі және біздің аймақпен көршілес бірқа­тар мемлекеттегі демографиялық көрсет­кіштің артуы жоғары білімді экспорттауға және шетел студенттерін елімізге тартуға елеулі мүмкіндік береді деп санайды.

– Қазақстан жаһандық білім нары­ғының бір бөлігіне айналуды көздеп отыр. Сондықтан алдымызға күрделі, алайда аса маңызды мақсат қойдық. Оған жету үшін әлемнің 40 жетекші университетімен серіктестік орнатылып, елімізде шетелдік жоғары оқу орындарының 33 филиа­лы ашылды. Көптеген филиалда оқу ағылшын, орыс, қытай тілдерінде жүргізіледі. Бұл – аса маңызды. Өйткені білім беру саласындағы көптілділік адамдардың немесе университеттердің, тіпті тұтас мемлекеттердің ашықтығы мен бәсекеге қабілеттілігінің негізін қалайды. Келешекте де солай болмақ. Оған еш күмән жоқ. Сондықтан әлемдік академиялық кеңістікке шығуға саналы түрде маңызды қадам жасадық. Бұған қоса барлық филиалда қазақ тілі мен Қазақстан тарихы міндетті пән ретінде оқытылады. Бұл шетелдік студенттер­дің мәдениетіміз бен менталитеті­міз­ді терең түсінуіне көмектеседі, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Мемлекет басшысының айтуынша, қазіргі кезде еліміздің жоғары оқу орындарында 31 мыңнан аса шетел студенті білім алады. Бұл – қазіргі сәтте Қазақстан үшін рекордтық көрсеткіш. 2029 жылға қарай аталған межені 100 мыңға дейін жеткізу көзделіп отыр. Ол үшін виза режімі оңтайландырылып, шетелдіктердің алаңсыз білім алуына барынша қолайлы жағдай жасалады. Үздік түлектердің Қазақстанда тұрақтап қалуына мүмкіндік беретін жұмыспен қамту бағдарламасы іске қосылады.

– Шетел университеттерінің филиа­лын ашу инженерлік және IT білімді дамыту мақсатымызға толық сай келеді. Қазақстанда қолданбалы инженерияның бірегей институты саналатын үш Лу Бань шеберханасы ашылды. Бұл Қытай үкіметінің бастамасы екені баршаңызға мәлім. Пэн Дуань мырза баяндамасында қытай мамандарының елімізге ерекше назар аударып отырғанын әрі Қазақстандағы адам әлеуетінің жоғары екенін атап өтті. Біз үшін ядролық энергетика саласына маман даярлау да ерекше мәнге ие. МИФИ ректоры Владимир Игоревич Шевченко осы маңызды іске белсенді атсалысуға ниет білдірді. Сізбен бірге жұмыс істейміз. Міндетіміз – білім мен ғылымды экономиканың нақты секторымен тікелей байланыс­тыру. Бұл бағытта сәтті мысалдар бар. Ербол Маратұлы Исақаев баяндағандай, Қозыбаев университеті мен Аризона университетінің серіктестігі нәтижесінде күкіртті инновациялық полимерге айналдыратын озық технология әзірленді. Бұл – өте қажет жоба. Себебі елімізде күкірттің қоры мол. Аталған жоба химия өнеркәсібінің дамуына тың серпін береді, ең бастысы, экологиялық түйткілдердің шешілуіне түрткі болады, – деді Мемлекет басшысы.

Президент еліміздегі жоғары білім мен университеттегі ғылыми ізденістерге бизнес те белсенді үлес қоса бастағанын мәлімдеді.

– Мәселен, компанияларымыздың бірі Тараз қаласында Менделеев атындағы Ресей химия-технология университе­тінің филиалын ашуға қаржы бөлді. Тағы бір компания шетелдік жоғары оқу орнымен серіктестік аясында тау-кен саласына маманданған университет аш­пақ. Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институты (МГИМО) Астана филиалының қызметіне зор үміт артамыз. Танымал жоғары оқу орнына арнап бөлек ғимарат салынады. Кейінгі жылдары Қазақстанның ірі бизнес өкілдері жоғары білім мен ғылымға көбірек қолдау көрсете бастады. Зерттеушілер мен өндіріс ошақтарының ықпалдастық жүйесі қалыптасып келеді. Жетекші жоғары оқу орындары мен ғылыми орталықтарда технологиялық трансфер кеңселерін құру осы бағыттағы перспективті қадам болар еді, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Президенттің айтуынша, Қазақстан өз университеттерін алдағы уақытта да жан-жақты дамытады.

– Мықты университеттер – келешектің фабрикасы. Бұл жерде идеялар туып, кедергілер еңсеріледі. Әділ әрі үйлесімді әлемнің алғышарттары қалыптасады. Жоғары оқу орындары халықтар ара­сындағы сенім мен ынтымақты күшей­тіп, дипломатия құндылықтарын дәріп­тейді. Университетте қалыптасатын студенттер бауырластығы, зерттеушілер қоғамдастығы және академиялық серік­тестік тек ғылым-білім саласында емес, экономика мен қоғамдық өмірдегі, тіпті саясаттағы өзгерістерге қозғау салады. Ұлтымыздың біртуар перзенті, әйгілі академик Қаныш Сәтбаевтың «Ғалым барлық өмірін халық үшін, адамзат үшін сарп етеді» деген сөзі бар. Шын мәнінде, ғылымның ең басты миссиясы – адамзат игілігіне қызмет ету. Ғылым әлеміндегі жетістіктер барша елдің әлеуетін арттыра түсуі керек деп санаймын. Себебі ғылым-білім – бөліскен сайын молая түсетін әрі шексіз мүмкіндіктерге жол ашатын қуатты құрал. Бұл саладағы ықпалдастық Қазақстандағы білім-ғылым жүйесінің өрісін кеңейтіп, академиялық дипломатияны өркендетуге зор ықпал етеді деп сенемін, – деді Мемлекет басшысы.

Президент елімізде дарынды, қабі­летті, ойы ұшқыр азаматтар өте көп екеніне тоқталып, халқымыздың жасам­паздық рухына сенетінін жеткізді.

– Бәріміз бір ел болып қолға алған реформалар – жұртымыздың жарқын болашағына апаратын даңғыл жол. Сондықтан біз алдағы уақытта да білім мен ғылымға арқа сүйеп, Әділетті, Таза, Қауіпсіз және Күшті Қазақстанды құру ісін жалғастыра береміз. Осы маңызды миссияны орындауға стратегиялық серіктестеріміз, білім және ғылым ордалары ерекше үлес қосып жатқанын атап өткім келеді. Себебі сіздер еліміздің басты байлығы – азаматтарымыздың ғылыми көкжиегін кеңейтуге, олардың әлеуетін арттыруға іс жүзінде атсалысып жатсыздар, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Халықаралық әріптестік – дамудың жаңа белесі

Форумға шетелдік серіктес оқу орын­дарының басшылары, халықаралық аккредиттеу және рейтинг агенттіктерінің, дипломатиялық корпустың өкілдері қатысты.

Жиында еліміздің Жоғары білім және ғылым министрі Саясат Нұрбек, «Quacquarelli Symonds» (QS) ком­паниясының прези­денті Нунцио Квакварелли, Мәскеу мемлекеттік ха­лық­аралық қатынастар институтының (МГИМО) ректоры Анатолий Торкунов, Бейжің Тіл және мәдениет университетінің президенті Пэн Дуань, Cardiff University президенті Венди Ларнер, Woosong білім беру қоры қамқоршылық кеңесінің төрағасы Ким Сонг Кёнг, Мәскеу ұлттық ядролық зерттеу университетінің ректоры Владимир Шевченко, Minerva University президенті Бен Нельсон, Баку мемлекеттік университетінің ректоры Эльчин Бабаев, М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің ректоры Ербол Исақаев сөз сөйледі.

Алдымен Саясат Нұрбек әлемдік білім беру экожүйесінің терең трансформациясы тұрақты әрі стратегиялық шешімдер қабылдауды талап ететінін, осы сын-қатерлерге жауап ретінде Ғылым және жоғары білім министрлігі ұлттық жоғары білім жүйесін дамыту­ға және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған нақты шаралар кешенін іске асырып жатқанын атап өтті. Оның айтуынша, Президенттің стратегиялық көзқарасының арқасында Қазақстанда шетелдік 40 жетекші жоғары оқу орнының филиалдары ашылды. Олардың қатарында 9 ре­сей­лік, 6 қытайлық (соның ішінде 3 Лу Бан шеберханасы), 7 америкалық, 8 бри­тан­дық университет бар (оның ішінде Russell Group тобының 3 университеті және Ұлыбританияның барлық төрт аймағының ЖОО-лары). Сонымен қатар француз, итальян, неміс, поляк, түрік және корей университеттерінің де филиалдары жұмыс істейді. Осы кездесуге алғаш рет өз елінен тыс жерде филиал ашқан, 150 жылдық тарихы бар университеттердің өкілдері қатысты. Сондай-ақ форумға әлемнің жетекші университеттері мен білім және ғылым ұйымдарынан келген 60-тан аса шетелдік серіктестер келді.

Одан соң сөз алған Нунцио Квак­ва­релли Қазақстан жоғары оқу орын­дарының «QS» халықаралық рейтингіндегі үлесі артып келе жатқанын, жалпы білім беру саласының интернационалдануы мен ғылыми бәсекеге қабілеттіліктің тұрақты өсімін атап өтті. Бұл ретте «QS» компаниясы біздің елмен бірлесіп, болашақ мамандықтардың болжамды моделін әзірлеу және білім мен ин­новацияға негізделген экономиканы дамыту бағытында ынтымақтастық орнатуды жоспарлап отыр.

Өз кезегінде Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтының (МГИМО) ректоры Анатолий Торкунов Қазақстанның заманауи жоғары білім беру жүйесін қалыптастыру және халықаралық серіктестікті кеңейту бағытындағы табанды ілгерілеуін атап өтті. Оның айтуынша, қазіргі уақытта елде Ресейдің 9 жоғары оқу орнының филиалы табысты жұмыс істеп келеді. Онда шамамен 4 мың студент білім алып жатыр, олардың мыңнан астамы – мемлекеттік грант иегерлері. Сонымен қатар Қазақстан Ресей аумағында өз университетінің филиалын ашқан алғашқы мемлекет атанды. Бұл – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Омбы қала­сын­­дағы филиалы. Оның ашылуына Қазақ­стан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев тікелей қатысты. Бүгінде 60 мыңға жуық қа­зақстандық студент Ресейде білім алуда.

Сонымен қатар Астана халықаралық университеті базасында Бейжің Тіл және мәдениет университеті филиалының ашылған еді. Осы оқу орнының президенті Пэн Дуань өз сөзінде бұл жобаның стратериялық маңызы зор екенін айтты.

– Біз 2024 жылы Бейжің Тіл және мәдениет университетінің филиалы Астана халықаралық университеті не­гізінде ашылғанын зор мақтанышпен атап өтеміз. Бұл – Орталық Азиядағы алғашқы білім беру орталығы, онда қазақстандық студенттер өз елінен шықпай-ақ Пекин университетінің жоғары білім стандарттарына сай білім ала алады. Қазақстан Үкіметі осы филиал­да оқуға 80 грант бөлді, – деді ол.

Ал Cardiff University президенті Венди Ларнер өзі басқаратын университет Russell Group беделді университеттер қауымдастығынан Қазақстанда кампус ашқан алғашқы жоғары оқу орны екенін айтты. Жаңа Cardiff University Kazakhstan кампусы жасанды интеллект, биотехнология және медицина салалары бойын­ша мамандар даярлауға бағытталған. Бұл жоба Қазақстанның аймақтық білім беру орталығын қалыптастыру және білім мен ғылымның білімге негізделген экономикадағы рөлін күшейту жөніндегі стратегиясымен толық үндеседі. Кампус Қазақстанда заманауи халықаралық университет ортасына айналады. Мұнда оқу корпустары, зертханалар, студент­тік жатақханалар және жайлы білім кеңіс­тіктері салынады. Осы орайда Венди Ларнер мақсат қазақстандық жастардың әлемдік деңгейдегі білімді өз елінде, отбасынан жырақтамай-ақ алуына мүмкіндік жасау екенін мәлімдеді.

Woosong білім беру қоры қамқоршы­лық кеңесінің төрағасы Ким Сонг Кёнг атап өткендей, Қазақстан жоғары білім мен цифрлық технологияларды дамытуда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізіп жатыр. Түркістан қаласында Woosong University филиалының ашылуы – елдің адам капиталына инвестиция салып, болашақ мамандар буынын қалыптастырып отырғанының айқын дәлелі. Бұл ретте ол Қазақстан Пре­зидентіне аймақтық жобаларына көр­сеткен сенімі мен қолдауы үшін шынайы алғысын білдірді. Woosong University Kazakhstan жобасы – елдің білім саясаты­ның жаңа деңгейін көрсететін бастама. Бұл практикалық білімге басымдық беруге, жаһандық интеграцияға және цифрлық экономиканың талаптарына сай бәсекеге қабілетті мамандар даярлауға бағытталған.

Одан соң Мәскеу ұлттық ядролық зерттеу университетінің (МИФИ) ректоры Владимир Шевченко сөз сөйлеп, Қазақстан ядролық салада сенімді түрде жетекші ойыншылардың біріне айналып келе жатқанын, еліміз уран өндіру бойынша әлемде бірінші, ал оның қоры жөнінен екінші орында тұрғанын атап өтті. 2022 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті базасында Қазақстан Президентінің тапсырмасымен ашылған МИФИ филиалы жұмыс істеп келеді. Мұнда ядролық энергетика, радиациялық қауіпсіздік және қолданбалы физика бағыттары бойынша мамандар даярланады. Сабақтарды МИФИ-дің 23 оқытушысы жүргізеді, ал студенттер атом өнеркәсібі кәсіпорындарында өндірістік тәжірибеден өтіп, Мәскеуде тағылымдамадан өтеді. Қазірде филиалда 125 студент пен 39 магистрант білім алып жатыр.

Сондай-ақ Minerva University президенті Бен Нельсон айтуынша, Қазақстанның жасанды интеллект университетін құру бастамасы – елдің стратегиялық әрі прогрессивті көзқарасының айқын көрінісі. Бұл жоба Қазақстанды жасанды интеллект саласындағы білім беру көшбасшы­ларының қатарына шығаруға қабілетті. Ол болашақ ЖИ университеті жасанды интеллектіні тек оқыту нысаны ретінде емес, білім беру үдерісінің өзегіне айналдыруы қажет екенін, яғни ол студенттердің оқу траекториясын жекелендіруге, деректерді талдауға, сыни және креативті ойлау қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беретінін атап өтті.

Баку мемлекеттік университетінің ректоры Эльчин Бабаевтың айтуынша, Орталық Азия мен Каспий аймағындағы маңызды өңірлік үдерістер ортақ ілгерілеу үшін жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Әзербайжан мен Қазақстан – Шығыс пен Батысты байланыстыратын елдер ретінде – ғылыми дипломатия мен академиялық ынтымақтастық арқылы осы трансформацияны басқаруға толық әлеуетке ие. Баку мемлекеттік университеті мен Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындары – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қ.Сәтбаев университеті, Ш.Есенов атындағы Каспий университеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық уни­верситеті және Атырау мемлекеттік уни­вер­ситеті арасындағы ынтымақтас­тық тұ­рақты түрде нығайып, кеңейіп келеді.

Сонымен қатар М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің ректоры Ербол Исақаев атап өткендей, Мемлекет басшысының бастамасымен жүзеге асқан Аризона университетімен серіктестік елдегі ғылым мен білім дамуы­ның жаңа кезеңін ашты. Бүгінде бірлескен бағдарламалар бойынша 1 200-ден аса студент оқуда, ал жалпы контингент 6,5 мың адамға жетті. Студенттердің географиясы Қазақстанның барлық өңірін және бірнеше шетелдік елді қамтиды. Үш жыл ішінде ынтымақтастық академиялық бағыттан ғылыми серіктестік деңгейіне көтерілді. Аризона университеті мен «ҚазМұнайГаз» АҚ-пен бірлесіп күкіртті экологиялық таза материалдар мен тыңайт­қыштарға қайта өңдеу жөніндегі жоба жүзеге асып жатыр. Бұл Қазақстанда химия өнеркәсібінің жаңа саласын құруға мүмкіндік береді.