Еркін Жуасбек, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театрының директоры: Өнердің бояуы ұлттық реңктен алшақтамауға тиіс

Осылайша, келер жылы өнер ордасы өзінің ғасыр жасын тойлайды. Біз мерейтойлық маусым қарсаңында театр басшысы Еркін Тілеуқұлұлына қара шаңырақтағы маңызды өзгерістер мен алда күтілетін ауқымды мерекеге дайындық барысы туралы сауал қойдық.

– Еркін Тілеуқұлұлы, келер жылы қара шаңырақ өзінің ғасыр жасына қадам басады. Осыған орай жөндеу жұмысына жабылған тарихи ғимарат­тың ашылуын асыға күткендер көп. Өнер ордасы алда нендей жаңа өзгеріс­термен оралмақ?

– Театр ғимаратында күрделі жөндеу және реконструкция жұмысы жүргізіліп жатқанына бір жыл болды. Дегенмен шығармашылық тоқтаған жоқ. Театр ғимараты жөндеу жұмысы­на жабылғаннан кейін де Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдау­ымен ұжым Алматы мен қала маңын­дағы елді мекендерге, сондай-ақ еліміздің барлық облыс орталығына гастрольдік сапар ұйымдастырды. Одан бөлек, шекара асып, Қырғыз­стан, Өзбекстан, Қарақалпақстан елдерінде де спектакльдерімізді сах­налап қайттық. Театр өмірі үзілген жоқ, керісінше жұмыс жалғаса береді.

Үлкен жаңалығымыз – күні кеше Республика сарайында театрымыздың 100-маусымын салтанатты түрде аштық. Бұл – қазақ театры тарихында тұңғыш рет өткен елеулі оқиға. Кеште Асанәлі Әшімов бастаған актерлер ұжыммен өнер көрсетіп, репертуар­дағы спектакльдерден үзінділер ұсын­ды. Бір жыл бойы өз театрын сағынған көрермен үшін бұл – үлкен мереке.

– Театр алғаш өз шымылдығын «Еңлік-Кебек» қойылымымен ашқанын білеміз. Бір ғасыр бұрын сахналанған туындының тарихи маңызын таразы­лайтын кезең келген сыңайлы...

– 2026 жылдың 13 қаңтарында, дәл театрдың туған күнінде 100 жыл бұрын қойылған «Еңлік-Кебек» спек­таклін көрерменге қайта ұсынамыз. Қойылым М. Лермонтов атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театрының сахнасында өтеді. Театры­мыздың 100 жылдығы және «Еңлік-Кебек» спектаклі туралы ауқымды ғылыми-тәжірибелік конференция өткізуді көздеп отырмыз. Бұл – сахна өнерінің тарихына қайта үңілетін күн.

100 жылдың ішінде бұл класси­калық туынды неше рет өңделді, автор пьесаның қанша нұсқасын ұсын­ды, әр кезең режиссерлері мен актерлері спектакльге қандай жаңа тыныс әкелді – осының бәріне тың көзқараспен баға бергіміз келеді. Яғни, «Еңлік-Кебектің» 100 жыл бұрынғы алғашқы сахналық күйі мен бүгінгі заманауи түсініктегі интер­претациясына ғылыми тұрғыда көз тастап, ол туралы ғалымдарымыздың арасында сөз болса екен дейміз. Өйт­кені 100 жылдық дегеніміз – қазақ сахна өнерінің кешегі мен бүгіні жинақталатын үлкен меже. Сонымен бірге мерейтойға байланысты Мәде­ниет және ақпарат министрлігімен келісілген бұдан өзге де іс-шаралар бар. Бірақ театр ғимаратының күрделі жөндеуден өтуіне байланысты оның барлығы 2026 жылдың қараша айына жоспарланған. 

– Демек, театр ғимараты келер жылдың қараша айында іске қосылады ғой?

– Иә, келер жылы театр ғимара­тының жөндеу жұмысы аяқталып, қара­ша айында іске қосылады деген жоспар бар. Біз ғасыр тойымызға орай дүниенің төрт бұрышында аты шыққан театрларды қонаққа шақы­рып, елімізде әлемдік театр фес­ти­валін өткізсек, кеште театрымыздың 100 жылдығымен бірге тойланатын спектакль қойсақ деген ниетіміз бар. Театр өнері үшін спектакль көрсетуден басқа қандай той болуы мүмкін?! Қазір театрымыздың драматургия бөлімімен бірлесіп «Әуезов және театр» атты жаңа пьесаны жазып аяқтадық. Аталған пьеса көркемдік кеңестің талқылауынан өтті. Енді келер жылдың қараша айына дейін осы спектаклімізді жүзеге асыруды жоспарлап отырмыз. Шын мәнінде, театр қалай құрылды, оның арғы тегі қайдан келді, театр құрылатын уақыт­та алғашқы режиссерлер мен актер­лерді қайдан тапты, олардың басын қосқан кім, шығармашылық ұжым қандай жағдайда жұмыс істеді – міне, осының барлығы бір қойылымда тоғысатындай спектакль болса екен дейміз. 

– Осыған дейін жөндеу жұмысы туралы жаңалықты естіген көрермен көк­ейінде «театрдың архитектуралық және рухани аурасы сақтала ма?» деген сұрақ пайда болды. Бұл жөнінде не айтасыз?

– Театрдың бастапқы келбетін сақтау – күрделі жөндеу мен реконс­трукция жұмысының ең басты шарты. Өйткені театр ғимараты еліміздің ар­хи­тектуралық сәулет ескерткіші болып саналады. Оның сыртқы көрі­н­ісін өзгертуге ешкімнің құқығы жоқ. Әрине, театрдың ішкі және сыртқы келбеті толығымен сақталады. Жаңа­ратын басты дүние – технологиясы. Сахна  үлкен компьютердің күрделі жүйесі сияқты. Оның көтеріліп-түсі­рі­летін алаңдары, айналмалы сақина­лары, жарық пен дыбыс күшейту механизмдері заманауи талапқа сай модернизациядан өтеді. Сахна техно­логиясы қазіргі жаңа мүмкіндіктерді қолдануға мүмкіндік береді. Рекон­струкцияның ең басты мақсаты да сол – технологиялық жаңару. 

Театр – көрермен рухани демалып, ерекше күй кешетін кеңістік. Өткен ғасырда салынған ғимараттың жылдар өте келе жылу ұстау қабілеті төмендеді. Жер сілкінісі мен терроризмге қарсы қауіпсіздік талаптары қазіргі стан­дартқа сай емес. Оның үстіне, театр­дың дәл жанынан қазба жұмысы жүр­гізіліп, метро құрылысы өтті. Мұн­ың бәрі ғимараттың сейсмикалық төзімділігіне әсер етіп, қабырғаларда сызаттар пайда болуына себеп болды. Осы факторлардың барлығын мұқият сараптай келе, театрды бастапқы қалпына келтіру туралы шешім қа­был­данды. Біз екі жыл бойы жобалау жұмысына жан-жақты зерттеу жүр­гіздік. Көпшілік тарапынан алаңдау­шылықтың болуы да заңды. Алайда мен ешкім уайымдамаса екен деймін. Театр өзінің рухани әрі сәулеттік бол­мысын жоғалтпайды.

– Құрылысқа қолданылатын жаб­дық­тардың қанша пайызы отандық өндіріске тиесілі?

– Күрделі жөндеу жұмысында қол­данылатын жабдықтардың 80 пайызы қазақстандық өнім, ал қалған озық үлгідегі технологиялар шетелден алдырылады. Бұл тұста айтып өтетін маң­ызды жайт, жөндеу жұмысына қа­жетті дүниелердің арасында Қы­тайдың арзанқол өндірісімен алмас­тырып қоя салуға келетін зат жоқ. Мәдениет және ақпарат министрі Аида Ғалымқызы бұл мәселеге тікелей өзі мұрындық болып, театрға орна­тылатын құрылғының барлығы тек әлемдік деңгейдегі озық техно­ло­гиямен ауыстырылуы тиіс екенін тапсырды. Мәселен, BI компаниясына министрлік тарапынан дәліздегі үлкен жарықшамның түпкі өндіру­шісіне дейін анықталсын деген талап қойылды. Дәлірек айтсақ, реста­врация жұмысы бір кездері театры­мыздың жабдықтарын жасаумен ай­на­лысқан мамандардың қайта арала­суымен жүзеге асырылып жатыр.

– Сыртқы өзгеріс әрдайым ішкі өзгеріспен қатар жүруге тиіс. Бұл пікір­ді театрдың қазіргі жағдайы тұрғысынан қарастырсақ, алда нендей жаңашыл­дықтар болуы мүмкін?

– Театр құрылысымен байлан­ыстырып айтар болсақ, ең алдымен, көрерменге жағдай жасалады. Қазіргі театр ғимараты кеңестік кезеңде сал­ынған. Бұл уақытта не нәрсенің бол­са да ауқымды болғанын қалаған за­ман. Ал қазір біз театр ғимаратын ауқым­­дылықтан гөрі жайлылыққа ауыс­тыруды мақсат етіп қойдық. Мәсе­лен, осыған дейін көрермен зал­ындағы екі балконда үш қатар орын­дық бір-біріне тым жақын орналасқан еді. Қонақтарымыз үшін орындық­тардың арасынан кіріп-шығу қиын­дық туғы­затын. Енді біз орын санын азайтсақ та, әр көрермен өзін спек­такльдің бір бөлігі ретінде сезінуіне жағдай жаса­мақпыз.

Сахнадағы жарық пен дыбыс жүйесі толық жаңартылады. Бұрын актердің дауысы он бесінші қатарға жету үшін айқайлап сөйлеуге мәжбүр болатын. Енді заманауи дыбыс жүйесі табиғи дауысты сол қалпында жеткіз­еді. Бұл спектакльдің көркемдік са­па­сын арттырады. Сол сияқты деко­ра­­ция да заман талабына сай түрле­неді. Бұрын реквизиттерді қолмен жасасақ, енді сахналық көріністер «тірі» визу­ал­ды эффектілер арқылы дәл әрі шын­айы беріледі. Қарапайым смарт­фонның өзі әлемді жоғары дәлдікпен көрсететін заманда театр да сол биік­тен табылуға тиіс. 

– Театрға жаңа есімдерді тарту саясаты туралы айтып өтсеңіз. Алдағы уақытта актерлік құрамда өзгерістер күтіле ме?

– Кейінгі бір жылдан астам уақыт бойы театрымызда жаңа спектакльдер қоя алмағандықтан, жас таланттарды толыққанды іске қосуға мүмкіндік болмады. 2026 жылы театр ғимаратына қайта кірмей тұрып, штаттан орын дай­ындап, байқау жариялаймыз. Жұ­мысқа қабылдау барысында жо­ғары оқу орнын жаңа бітірген түлек­терге ғана емес, еліміздің өзге өңір­лер­індегі театрларда қызмет етіп жүр­ген, өсуге ынтасы бар жас маман­дарға да мүм­кін­дік береміз. Біз мін­детті түрде театрды жаңартып отыруға тиіспіз. Театрды жаңарту дегеніміз – жаңа дарындарға жол беру. Сондықтан жас таланттарды тарту театрдың көркем­дік кеңесінің келесі жылға арналған жоспарында бар.

– Кейінгі жылдары театрға өз бетін­ше билет сатып алып баратын көр­ермен қатары көбейді. Шығармашылық ұжым жаңа ғимаратқа көшкеннен кейін билет құны өзгеруі мүмкін бе?

– 2025 жылдың қыркүйек айынан бастап Алматы мен Астанадағы бар­лық республикалық театрға билет бағасын өздері белгілеуге рұқсат берілді. Бұл дегеніміз – билет құны түгелдей дерлік өсіп кетті деген сөз емес.  Баға спектакльдің деңгейі мен көрсетілетін қызмет түріне қарай анық­талады. Әлеуметтік топтар үшін (студенттер, зейнеткерлер және т.б,) бұрынғы жеңілдік жүйесі сақталады. Мысалы, билет құны шамамен 1 000 теңге мен 10 мың теңгенің ортасында деп айтатын болсақ, оның барлығы қызмет түріне байланысты. Сәйке­сінше, жайлы орындар мен VIP қатар­лар үшін билет бағасы жоғарырақ. Көрермен арасында сұранысқа ие, үнемі аншлаг болатын қойылымдар үшін жеке категория қарастырылған.

– Көрермен саны артты десек те, әлі күнге дейін театрды «элиталық өнер» деп қабылдайтындар бар. Театр мен қоғам арасындағы байланысты нығайтуда қан­дай жұмыс атқарылып отыр?

– Біздің актерлеріміздің функ­ционалдық міндетінде «театрды наси­хаттау» деген арнайы тармақ бар. Соған сәйкес, айына кем дегенде  5-6 рет көрермен мен актерлер арасында кездесу ұйымдастырамыз. Ауди­тория жас жеткіншектер, белгілі бір ұжым немесе компания болуы  мүм­кін. Гастрольдік сапарларға барған уақыт­та да міндетті түрде жергілікті оқу орын­дарымен кездесу ұйым­дас­тыра­мыз. Қоғамда театрға деген қажет­ті­ліктің артуы – осындай жүйелі жұ­мыстың нәтижесі.

Театр – ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан өміршең өнер. Теледидар, кино, интернет шықты дегенмен, театрдың орны ешқашан жоғалған емес. Біз көрерменге шынайы, сапалы қойылым ұсына білсек, ол әрдайым өз бағасын табады. Жарнама, насихат, көрерменді күтіп алу – мұның бәрі қызмет көрсету мәдениетінің бір бөлігі ғана. Бірақ көрерменді театрға жете­лейтін ең басты күш оның жүрегі деп ойлаймын. Бүгінгі қарбалас тіршілікте бір сәтке болсын рухына үңілгісі келген көрерменнің көңілін­дегі сұраққа жауап тауып, оны катар­сиске жеткізе алсақ, театрдың бола­шағы жарқын болмақ.

– Әлеуметтік желінің әсері болар, қазір көрермен көрген дүниесінен эмо­ция іздеп тұрады. Бірақ өнер ой тудыра­ды. Театр үшін осы екі құбылыстың қайсысы маңыздырақ?  

– Өте қызық әрі өмір бойы зерт­теліп келе жатқан сұрақ. Расында, бір спектакльге 500 адам келсе, олардың 500 түрлі талабы, 500 түрлі ойы және қойылымнан алған 500 түрлі әсері болады. Әр қойылымның өзінің діт­теген мақсаты бар.  Ең әуелі көрермен­нің санасында аз да болса қозғалыс тудыру, ой салу. Ол ойды көрермен кейін күнделікті өмірде пайдалана алса, миссиямыздың орындалғаны. Қоғам қанша түрлі болса, олардың театрдан алатын әсері де әрқилы. Өз басым, қазір өнер көрерменнің назар­ына таласу үстінде келе жатыр деп ойлаймын. Енді оған әлеуметтік желі қосылды. Бүгінде кейбір көрермен үшін Абай атамыздың салмақты ойы­нан гөрі өзгелердің әлеуметтік желі­дегі жеке өмірі қызығырақ. Сондықтан бұл көрерменнің сапасына да байлан­ысты. Егер театрға көрермен өз ықы­ласымен келсе, демек, қоғамның да санасы сапа тұрғысынан өсті деген сөз. 

– Театр – әлеуметтік айна рөлін атқарушы мәнге ие. Сіз басқарып отыр­ған театр қоғамдағы басты қарама-қай­шылықтарды сахнада өз деңгейінде көрсете алып жүр ме?

– Білесіз бе, спектакльде белгілі бір мекенжай көрсетілмейді. Біз нақты бір әлеуметтік топқа жататын көрермен осы қойылымды көруі тиіс деп бағыттай алмаймыз. Тіпті, сонау жылдары сахналанған «Қозы Көр­пеш-Баян сұлу» немесе «Еңлік-Ке­бек» секілді классикалық туынды­лардың өзінен бүгінгінің мәселелерін айқын көруге болады. 

Қазір біз қоғамды сипаттауға құмармыз. «Бүгінгі жастар қандай?» десе, мың түрлі сипат айтуымыз мүм­кін. Алайда сол айтылған сипаттың бәрін ежелгі ғашықтардың тағдыры­нан да табуға болады. Неге біз театрда Гамлетті, Аттиланы сахналаймыз? Өйткені классика – өткеннің ғана емес, қазіргі уақытқа дейін өзектілігін жоймаған мәселелерді жеткізуімен ерекше. Зұлымдық, жақсылық, ма­хаб­бат, сенім мен күмән, қоғамдағы қақтығыс ешқашан ескірмейтін құ­былыстар. Бұл сол заманда да болған, ал қазір бояуын өзгертіп, қайтадан орын алып жатыр. Қарап отырсаңыз, сол кезеңде де жастарға деген күмән мен сенімсіздік болды.  Әр адам – жеке тұлға. Ал жеке тұлғаның жалпы­лама тәрбиеге бағына беруі екі ұдай. Сондықтан жалпылама тәрбиенің өзі қоғамның ортақ қасіретін көрсеткенде барып белгілі болады.

– Қазіргі жас режиссерлердің шы­ғармашылық ізденісі мен қойылым­дарының көркемдік деңгейін қалай бағалайсыз?

– Қоғамда қанағаттанбаушылық пікірдің бар екенін жоққа шығарғым келмейді. Мен оны заңды құбылыс деп есептеймін. Бірақ дүниенің бар­лық проблемасын тек театр көтеріп, оның бәрін шешуге жол ашады деу – асыра баға. Театр – ең алдымен, көркем өнер. Біз жылатып отырып күлдіретін, күлдіріп отырып терең ойға жетелейтін, жүрекке жол табатын өнердің иесіміз. Осы тұрғыдан кел­генде қазіргі жас режиссерлердің талпынысына, сахналық құбылысты құра алатын кәсіби шеберлігіне еш­қандай дауым жоқ. Алайда біз – клас­сикалық театрмыз. Біз шамамыз жет­кенше театр өнерінің қаншама жылғы қалыптасқан қағидаттарынан бас тартпай, жалаң, жылтырақ дүние­ге әуес болмай, осы күнге дейінгі бүкіл жетістігін жоққа шығармай жұмыс істеуге талпынатын ұжымбыз. Сахна өнерінің өзегі – әдемі сөз, дыбыс және әдеби тіл. Біз бұл құнды­лықтардан бір күнде қол үзіп кете алмаймыз. 

– Өткенге көз салсақ, Әуезов теа­тры­ның тарихында әр дәуір өзінше үн қалдырды. Сіздіңше, сол тізбекті жал­ғайтын қазіргі буынның «үні» қандай болуға тиіс?

– Әдебиетке де, өнерге де, музы­каға да қойылатын жалғыз талап – ұлтымыздың үнінен, сөзінен, тілінен ажырамауды дәріптеу. Сондықтан мен сахнаға шыққан қарабайыр тілді қаламаймын. Өз басым сахнадағы шұбарланған тілді түсінбеймін де, қабылдамаймын. Жылату үшін де, күлдіру үшін де қазақ тілінің үнінің шамасы жеткілікті. Сондықтан «қайт­сем көрерменге ерекше көрінем?» деген ұмтылыстың ниетінен тілімізге, үнімізге нұқсан келтірмеуге тыры­суы­мыз керек. Заман қанша жаңғырып кетсе де, тіпті қоғам басқаша сөйлеп кетсе де, ұлтымыздың қасиетін сақтау және оны дәріптеу – басты міндетіміз. Қазір театрға жаңадан келетін ең жас актерге де қойылатын талап – ұлттық деңгейдегі талап. Өнердің бояуы ұлттық реңктен алшақтамауға тиіс.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ