Биоалуандылық: Флора мен фаунамызды қалай сақтап қаламыз

Фото: Видеодан кадр

Маралдар әлемі: Пантамен қалай емдейді?

Қазақстан – Орталық Азиядағы биоалуандылығы бай мемлекеттердің бірі. Ұшқан құстың қанаты талатын ұлан-ғайыр жерінде жазық дала да, орман да, көл мен шөл де, тау мен бау да бар. Солардың бірі – Көкшетау.

Бурабай табиғи паркінде флораның 754 түрі, фаунаның 469 түрі тіркелген. Атап айтқанда, құстардың 220, сүтқоректілердің 48 түрі бар, олардың 16-сы Қызыл кітапқа енгізілген.

Марал өсіру, дәстүрлі түрде, еліміздің Шығысында жақсы дамығанмен, қазіргі кезде бұл сала басқа аймақтарға да таралып келеді. Мысалы, Ақмола облысында туристерге арналған агрокешендердің бірі экотуризмді дамытып жатыр. Шаруашылықта 300-ге жуық марал өсіріледі. Туристер олардың мүйізінен алынған өнімдермен емделіп, панта ваннасын қабылдайды.

Фото: Видеодан кадр

– Келушілер панта процедурасын 5-7 күн алады. Ем жүргізу қажеттілігін дәрігер анықтайды. Таза табиғатта демалу да ерекше әсер береді. Экотуризмге қатысты шеберлік сабақтары да өтеді. Жазда отбасылар балаларымен маралдарды көруге келеді, – дейді AQMARAL орман фермасының жетекшісі Радик Әшімов.

Фото: Видеодан кадр

Шаруашылықты мемлекет қаржыландырады, жем-шөп пен минералды қоспалар беріледі.

– Қыста маралдар жылы жерде, ұрғашылары мен еркектері бөлек, жас төлдер жеке орналастырылады. Мүйіздерін көктемде кесеміз, денсаулығын үнемі қадағалаймыз. Туристердің қауіпсіздігі – басты міндетіміз, – дейді ферма ветеринары Михаил Илонов.

Жолақты марал – табиғаттағы ерекше әрі әдемі жануарлардың бірі. Күзде жүні қалыңдап, жолағы көрінбей қалады. Ежелде ол Қытай мен Тайвань аралында императорлар бағында өсірілген, ұзақ өмір мен бақыттың символы болған. Қазақстанда бұл жануар Қызыл кітапқа енгізілген, мүйізіне сұраныс Қытай мен Кореяда әлі де жоғары. Бірақ браконьерлік әрекеттерден кейін олардың саны күрт азайып, қазіргі таңда шамамен 10 мыңдай ғана марал қалған. Қазір еліміздегі марал шаруашылықтары өнім сатудан гөрі туристерді тарту арқылы тиімді жұмыс істеп жатыр.

– Қорғалатын табиғи аумақтарға келушілер саны соңғы жылдары артты. «Жазда «Алтын дала» резерватына барып келдім. Сол жердегі экожүйе ерекше және әдемі. Мамандардың айтуынша, миграциялық кезеңдерде киіктердің көшуін көруге болады. Танзанидегі Серенгети паркі сияқты дала сафарилерін ұйымдастыруға мүмкіндік бар, – дейді эколог Зүлфия Сүлейменова.

Фото: Kazinform

Бурабай кентінде зубро бизоны – еуропалық зубр мен американдық бизонның будандасқан түрі өмір сүреді. Дене бітімі мығым, жүні қалың, басы ірі, орташа өмір ұзақтығы – 25 жыл. Жетілген бұқаларының салмағы 900 келіге дейін жетеді. Әлемде тек Беларусь пен Канадада кездесетін жануар табиғи ортада өмір сүрмейді, тек қорықтар мен зообақтарда мекендейді.

– Олар суыққа төзімділігімен ерекшеленіп, кейбір елдердің Қызыл кітабына сирек будан ретінде енгізілген. Бөтен адам келгенде айбат шегеді, – дейді «Бурабай Даму» ЖШС жұмысшысы Айтбай Ахметов.

60 құс түрінің жойылып кету қаупі бар

Келесі аялдама Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы болды. Оның аумағы 543 171 гектарды құрайды, бұл – Қазақстандағы ең үлкен қорықтардың бірі. Мұнда 15 балық түрі, құстардың 346 түрі мекендейді, олардың көбі Қызыл кітапқа енгізілген.

Фото: Видеодан кадр

Қорықтағы өсімдіктердің саны – 443, жәндіктер – шамамен 700, қосмекенділер – 2, бауырымен жорғалаушылар – 4, сүтқоректілер – 46 түр. Құстардың 120-дан астам түрі қорық аумағында ұя салады. Қорықты кейде «Құс базары» деп те атайды, себебі мамырда ұшып келген құстар саны ұя салатындардың санынан бірнеше есе көп. Ал қорықтың мақтанышы – дүние жүзінде сирек кездесетін қоқиқаздар.

– Қоқиқаздар жұптарын мәңгілікке таңдайды, 1-2 жұмыртқа басып, балапан шығарады. Жұмыртқаны еркегі мен ұрғашысы кезектесіп басады. Балапандары туғаннан кейін 3-4 күннен соң ересек құстар «балабақша» ұйымдастырып, балапандарын сол жерге өткізеді. Оларды 20-30 шақты ересек құс қорғайды. Балабақша бар жерде ата-аналары қоректенбейді, басқа көлдерге кетеді, кешкі мезгілде ғана балапандарын тамақтандырады. Әрқайсысы өз балапанын даусынан танып, бөліп алады, – дейді Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы визит орталығының меңгерушісі Ақбота Наурызбаева.

Ерекше іс-әрекетімен таңғалдыратын тағы бір құс – тырна. Көктемде ұшып келгенде еркектері ұрғашыларына би билеп, жұптарын қауырсынының қалыңдығына қарап таңдайды. Бұл – «ертең менің ұрпағымды қоректендіре алады» деген қағида.

Фото: Видеодан кадр

– Мұнда көк туымызда белгіленген қыранның бірнеше түрі мекен етеді. Бұрын олар үй құстары мен малға зиян деп саналып, ұясы бұзылып, саны азайтылған. Алайда қыран – нағыз дала санитарлары, өлексемен қоректеніп, табиғатты тазартады. «Дала қырандарының 85 пайызы Қазақстанда балапан басады. Бүркіттерге өрт пен тоқ сымдары қауіп төндіреді, электр желілерінің қауіпсіздігі мәселесін заңмен шешу керек, – дейді Қазақстанның биоәртүрлілікті сақтау қауымдастығының атқарушы директоры Вера Воронова.

Жалпы, Қазақстанда 500-ден астам құс түрі кездеседі, олардың 56-сы Қызыл кітапқа енгізілген. Мамандардың айтуынша, қазір шамамен 60 құс түрі жойылып кетудің алдында тұр.

Фото: Видеодан кадр

«Жыртқыштардың популяциясы дұрыс бақыланбайды»

Жолда дала символына айналған киіктер кездеседі. Олар – еліміздегі ежелгі реликтер, кең байтақ жерімізде көнеден бері мекендеп келе жатқан аң. Әлемдегі ақбөкеннің 98%-ы Қазақстан даласын жайлайтын көрінеді. Қазіргі таңда саны 4 миллионға жуық. Түз тағысы соңғы жылдары күрт көбейіп, 2003 жылы 20 мыңнан аспаған болса, қазір 12 есеге артқан.

Фото: Видеодан кадр

– Даламыздың барлығын егіндікке, шаруашылыққа жұмсап, жол салып жатырмыз, теміржол жүргізудеміз. Бұл жануарлардың тіршілік ету ортасының тарылуына алып келді, – дейді биология ғылымдарының кандидаты Жасхайыр Қарағойшин.

Фото: Видеодан кадр

Киіктердің санын реттеу мәселесі қоғамда екіұдай пікір тудырады. Ақбөкеннің санын табиғи жолмен реттеу үшін кейбір мамандар қасқырлар популяциясын арттыру керек деп санайды. Өйткені жыртқыштар саны күрт азайған.

– Олардың санын популяцияның өзін-өзі реттей алатындай етіп басқару қажет. Мүмкін, қасқырдың санын арттыру керек шығар. Бұл – кешенді зерттеуді талап ететін мәселе, – дейді эколог Зүлфия Сүлейменова.

Фото: Видеодан кадр

Табиғи қорықтардың міндеті тек жануарлар мен құстарды қорғаумен шектелмейді. Ғылыми қызметкерлер бірегей экожүйелерді зерттеп, сақтау және қалпына келтіру жұмыстарымен де айналысады.

– Қорықтағы тіршілік түрлеріне санақ жүргіземіз, ақпараттарды сараптаймыз және басқа ғылыми ұйымдармен әріптестік орнатамыз. Жыл сайын жаңа түрлер анықталып отырады. Құстар ұшу жолдарын өзгертеді. Соңғы жылдары бізде америкалық күзен, жанат тәрізді ит пайда болды, – дейді «Қорғалжын» мемлекеттік табиғи қорығының Ғылым және мониторинг бөлімінің жетекшісі Артем Янушевский.

Фото: Видеодан кадр

Ал Қорғалжын көлдері – балықшылардың жұмағы. Мұнда алтын және бозша мөңкелер, шортан, аққайран, алабұға және торта балықтары тіршілік етеді. Алайда балық аулауға тек қыста рұқсат.

– Қорық – ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Ешқандай бөгде адам кіре алмайды. Тек жаз мезгілінде кеңседегі гид арқылы туристер келеді. Негізгі мақсат – флора мен фаунаны сақтау. Табиғатта жұмыс істеген адамға ерекше әсер береді. Кең далада, табиғатта құстар мен аңдарды бақылау және оларды қорғау – ең басты мақсатымыз, – дейді «Қорғалжын» мемлекеттік табиғи қорығының инспекторы Ерасыл Бекмағанбет.

Жалпы, Қазақстан фаунасы өте бай. Елде омыртқалы аң-жануарлардың 835 түрі тіршілік етеді, оның ішінде 227 түрі сирек кездеседі. Алайда браконьерлік бірқатар жануарлардың санын азайтып отыр.

– Қазақстанда арқардың 2 негізгі түрі және 6 түршесі кездеседі. Олар әлемде тек Қазақстанда тіршілік етеді. Ғалымдар зерттеп, мүйізі мен терісін алу үшін қызығады. Бірақ саны өте аз, себебі тіршілік ортасында қадағалау дұрыс жүргізілмейді, жыртқыштар популяциясы дұрыс бақыланбайды, – дейді биология ғылымдарының кандидаты Жасхайыр Қарағойшин.

Фото: Видеодан кадр

Каспий итбалығы – экологиялық ахуалдың индикаторы

Экологияда биоалуантүрлілік маңызды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та мәселені назардан тыс қалдырған емес.

– Адамзаттың бүлдіргі іс-әрекетінің кесірінен Каспий итбалығы, қызғылт қоқиқаз және басқа да ерекше жан-жануарларға қатер төніп тұр. Біз табиғаттың осы бір сыйына барынша назар аударып, оны сақтай білуіміз қажет. Сондықтан Биологиялық әралуандылықты қорғау қорын құру керек деп санаймын. Мен Мемлекет басшысы ретінде осы қоғамдық ұйымға жетекшілік етуге дайынмын, – деді Президент.

Эколог Зүлфия Сүлейменова Президент тапсырмасымен Каспий теңізін зерттейтін ғылыми институт құрылғанын және Каспий итбалықтары үшін мемлекеттік резерват жасалғанын айтады.

– Каспий итбалығы – теңіздегі экологиялық ахуалдың индикаторы. Біз олар арқылы экологиялық жағдайды түсіне аламыз. Мұнда нақты база, реабилитациялық орталықтар бар, – дейді эколог.

Қазақстандағы экологиялық саясат пен ғылыми қызметтің үйлесімі флора мен фаунаны сақтау, ғылыми зерттеу және туризмді дамытуға бағытталған.

Биологиялық әртүрлілікті қорғау тұжырымдамасы не шешеді?

Қазір елімізде бұрын мекендеп, кейін жоғалып кеткен жабайы жануарларды қайта енгізу – реинтродукция жұмыстары белсенді жүргізілуде.

Фото: Видеодан кадр

Биыл Торғай даласына керқұландар қайта оралды. Бұл жылқылар Прага хайуанаттар бағы мен Мажар ұлттық паркінен жеткізілген.

Фото: Видеодан кадр

Ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі Назгүл Нұрғожаеваның айтуынша, Қазақстан керқұландардың тарихи мекені болғандықтан, олар үшін дала таңсық емес.

– ХХ ғасырдағы, 30-шы жылдардағы ашаршылық кездері аңдарға, құстарға әсер етті. Сол кезде қазақ құланы көзсіз аңшылық салдарынан жойылды. 1953 жылы Түркіменстаннан құлан әкеліп жерсіндірді. Қазір олар біздің аумақта мекен етіп жатыр, – дейді маман.

Керқұландар кез келген климаттық жағдайға бейім. Мысалы, былтыр әкелінген 7 жылқының бәрі бірден жерсінді. Қостанайдың қары мен Торғайдың сары аязына да төтеп берді. Табиғатта олардың қозғалысын бақылау үшін арнайы GPS-қарғыбау тағылған. Бірақ, Қазақстанның Биоәртүрлілікті сақтау қауымдастығының маманы Қанат Батырханұлының айтуынша, олар әлі құлындамаған.

Фото: Видеодан кадр

Бұдан бөлек Президенттің тапсырмасымен Голландиядан Іле-Балқаш резерватына 2 Амур жолбарысы әкелінді. Олар – Тұран жолбарысына жақын түр. 80 жыл бұрын бұл аумақта жыртқыштар жойылып кеткен. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі Назгүл Нұрғожаева мұның себебін түсіндірді.

– Жолбарыс 1953 жылға дейін мекендеді. Тың және тыңайған жерлерді игеру суырларға, киіктердің санына әсер етті. Қағаз жасау үшін қамыс алу кезінде жолбарыстар жойылып кетті, – дейді Назгүл Нұрғожаева.

Фото: Видеодан кадр

Қазақстанда жануарлар дүниесін қорғау мен сақтау үшін 10 мемлекеттік қорық, 14 мемлекеттік ұлттық парк және 7 мемлекеттік резерват жұмыс істейді. Ел аумағында 9 ерекше қорғалатын табиғи аймақ бар, олардың бірі – қар барысының мекені. Қазақ халқы ежелден барыстың батылдығына тәнті болған, тіпті дәстүрлі жыл санауымызда үшінші жыл Барыс жылы деп аталған. Ілбіс – мысық тұқымдастардың ерекше түрі, биік тауларда мекендейді. Өкінішке қарай ол жойылып кету алдында тұр. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Соңғы деректер бойынша елде шамамен 152-189 дара ілбіс мекендейді, бұл тұрақты популяцияны білдіреді.

Фото: Видеодан кадр

Бұл ретте ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің бас сарапшысы Бақытжан Исахаев маңызды ұсыныс айтты.

– Биологиялық әртүрлілікті қорғау және қалпына келтіру бойынша тұжырымдама қабылданса, жануарлар дүниесінде бірқатар өзгерістер болады. Бұл бағыт жануарларды оңалту орталықтарын салуды және ғылыми зерттеулерді қамтиды, – дейді сарапшы.

Тұқым банкінде қанша өсімдік бар?

Қазақстанда өсімдіктер дүниесі де әртүрлі. Ел аумағында 6300 түрі кездеседі. Оның ішінде 500 түрі эндемик болып табылады, яғни тек Қазақстанда өсіп, дүниежүзінде басқа жерде кездеспейді.

Фото: Видеодан кадр

Көптеген эндемик түрлер реликт болып саналады, олар ерте геологиялық заманнан сақталып қалған. Дегенмен, олардың көбісі дәрілік мақсатта қолданылатындықтан саны азайып барады. Қазіргі кезде Қазақстанда 458 өсімдік Қызыл кітапқа енгізілген.

Фото: Видеодан кадр

Соңғы үш жылда 24 қызғалдақ түрі Табиғатты қорғаудың халықаралық одағының қызыл тізіміне қосылды.

Ел аумағында 130-дан астам жабайы жеміс-жидек түрлері бар, сондай-ақ 3800 гектар жерде әлемдегі барлық алма сорттарының атасы саналатын жабайы сиверс алмасы өсіріледі. Бұл Қазақстанның ауыл шаруашылығы дақылдарына бай екенін көрсетеді. Генетикалық әртүрлілікті сақтау мақсатында Орталық Азиядағы бірегей жабайы өсімдіктер тұқымдарының банкі құрылған. Қазіргі уақытта онда 1 102 өсімдік түрінің 5 740 тұқым үлгісі жинақталған.

Фото: Видеодан кадр

Ал еліміздің 13 миллион гектардан астам жерін орман алып жатыр. Бұл республика экожүйесінде маңызды рөл атқарады. Алайда климат өзгерістері мен адам әрекеті олардың көлемін азайтып барады. Сол себептен Қазақстан 1 миллион гектардан астам орманды қорғауды ерекше маңызды деп анықтады. Президент алдағы 5 жылдың ішінде орман алқабын 2 миллиард ағашқа жеткізу міндетін қойды.

– 2021 жылдан бастап 879,4 мың гектар аумаққа 1 391,7 млн ағаш егілген. 2027 жылдың соңына дейін бұл көрсеткіш 2 миллиардқа жетеді деп жоспарланып отыр. Сонымен қатар елді мекендерде 15 млн ағаш отырғызылған, – делінген Экология министрлігінің мәліметінде.

Байқағанымыздай, елде сирек және жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктерді қорғау, қайта қалпына келтіру және ғылыми зерттеу жұмыстары жүйелі жүргізілуде. Мемлекеттік резерваттар, ұлттық парктер, реинтродукция жобалары мен орман алқабын ұлғайту шаралары соның дәлелі. Бұл шаралар тек қоршаған ортаны қорғаумен шектелмейді, оның ғылыми, экологиялық және әлеуметтік маңызы зор екені түсінікті.