Шерхан Мұртазаның Егеменде сақталған мұрасы

Халық «намыс найзағайы» деп бекер айтпаса керек. Екі көзін Ақсу-Жабағы­лы­ның барысындай қадап, тарғыл мұртын тікірейтіп, қақпақ жауырынын күжірейтіп, шамыр­қана шатынай, қыранша саңқылдай сөйлегенде қазақ баласы дүрілдете қол соғар еді. Ал жазғанда халқының арын арлап, жоғын жоқтаған көсемсөзі оқырманның көкірегіне қона кетіп, сай-сүйегін сырқырататын-ды. Бірақ бір сәт ойланайық. Ол бұл биікке қалай жетті? Әлбетте, оңай жеткен жоқ. Кемел­дікке жетер жолдың шырға­лаң һәм шытырман, қиыр да қиын соқ­па­ғынан өтті. Қаламгердің осынау бей­нет­ті бел-белесінің бедері қойындәптері мен түрлі жазбасында сақталған.

Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»

Хаттағы хамса

Сөз арқауы – жоралы жұртының жоталы тұлғасы, ұлт баспасөзінің бәйтерегі Шерхан Мұртаза. Өзі редакторлық еткен «Egemen Qazaqstan» газетінің мұрағатында қаламгердің шығармашылық зертханасынан хабар беретін құнды қолжазбалар мен құжаттар, фотосуреттер қатталған. Ішінде жарық көрмеген жазбалар да бар. Бұл мұра 2016 жылдың күзінде Жуалыдағы музей-үйінен жеткен. Бәрі де ізгі ниет үшін! Тарихты, дәстүрді, тұлғаға құрметті жалғау аясында. Архив түбінен аршып алынған деректерді оқырман назарына ұсынуды жөн көрдік.

Авторлық еңбек – қызықты да азапты үдеріс. Қызығы сол, қаламгер күнделікті тіршілік­тен бір сәтке ажырап, өзі жасаған көркем кеңіс­тікте еркін самғай алады. Ал азабы – сол кеңіс­тікті жарату, жоқтан бар ету. Оның алдын­да жүйесіз, мағынасыз, өңдеуге қырсыға көнетін табанды һәм қатты материал жатады. Қаламгердің мақсаты – содан көз сүйініп, көңіл қуанатын өнер тудыру. Ойлап қараңызшы, әйтпесе жабайы мәрмәр тасынан мүсінші қалай Юпитердің бейнесін көреді? Біз де Шерхан Мұртазаның архивінен «Қызыл жебеге» айнала қоймаған, ескерткіш болып үлгермеген «мәрмәр» нобайын көптеп кездестірдік.

Бес кітаптан тұратын «Қызыл жебе» хамсасы – қазақ проза­сын­да­ғы тарихи роман дәстүрінің шоқтығы биік жалғасы. «Рысқұл», «Тұрар», «Жұлдыз көпір», «Қыл көпір», «Тамұқ» пенталогиясы болып шыққаны мәлім. Айта ке­тейік, кітаптардың бұлай аталуы­на Шерханның Мәскеудегі қа­лам­дас аға-достары себеп бол­ған сияқты.

1978 жылдың 23 қа­ра­­ша­сын­да әдебиет сыншысы Леонид Ханбеков Қазақстандағы до­сына хат жолдайды. «Романыңа тағы да құтты болсын айтамын! Жа­рай­сың! Нағыз жігітсің! Екінші бөлім­ді аяқ­таған кезіңде, «Қызыл жебе» Қа­зақ­стан көгін­де ғана емес, бүкіл ел ас­панын­да ысқыра аты­латынына сенім­­дімін. Батыл, тың, қуатты шы­ғар­ма. Бірінші кітап­ты­ «Рысқұл» деп ата­дым. Бұған келісерсің деп ой­­лаймын. Екіншісі «Тұрар» болады».

Біз қаламгер мұрасын зерделей отырып, аталған шығармалардың қолжаз­басы өте жинақы, таза жа­зыл­ғанын аңғар­дық. Парақ сайын­ кездесетін бірді-екі түзетулер маз­мұнына емес, сөйлем жүйесіне, емлесіне енгізілген. Арагідік синтаксистік құрылымын өзгертіп отыр­­ғанын көзіміз шалды. Бұдан қолы­мыздағы жазбаның бастапқы «шимай» емесін ұқтық. Бірнеше рет өңделген, ширап-шыныққан шығарма жатты алдымызда. Өйт­ке­ні қолжазбамен қоса теру ма­шин­­касынан шыққан «Қызыл жебе» де жат­ты. Асылында, Шер-ағаң­ның біз оқып отырған қол­жаз­басы баспаға жөнелтуге дайын­да­ған соңғы нұсқасы деп шамаладық.

Одан кейін ерекше назар аудар­ған материалымыз – Тұрар­ға қатысты құжаттар. Оның ғұмыр­баяны мен фотосуреттері, қайрат­кер туралы жазылған газет қиын­дылары. Ішінде Тұрардың тарала қоймаған бейнелері бар. Алайда олар ешқашан жарық көрмеген деп тап басып айта алмаймыз. Біраз суреттердің астында төте жазу­мен түсініктеме берілген («Хорезм, Бохара уа Росие урталарида» деген сияқты), ол және ретушь әдісімен өңделген, яғни бір кездегі газеттен қиылған дерек екенін аңғарамыз. Деректер өте тиянақты топтастырылған. Бұл қаламгердің көркем шығармаға қан­дай дайындықпен келгенін көрсетеді. Әлбетте, қолымызға түскен Тұрар туралы мәліметтер Шерхан ұстаханасының кішкентай бөлігі ғана. Кірпіштей кітап жазуға Хеопс пирамидасындай дерек қажет. Бұл туралы қаламгердің өзі де естелігінде жазады: «Отыз жыл ойландым, жиырма жыл жаздым. Қаламға түсір­геннен бұрын да дерек жинадым. Бір сөзбен айтқанда, бас пен көкіректің бос болған кезі жоқ».

Расында, Шерхан Мұртаза мұхиттай ізденістің нәтижесінде мар­жандай «Қызыл жебені» жазып шықты. Академик Серік Қира­баев кітапқа «ұлттың рухын тү­леткен, рухани ұстазына, көш бас­тар көсеміне айналған шығарма болды» деп жоғары баға бер­ген. Өйткені роман Тұрар бей­несі арқылы тұтас халық ахуа­лын көрсетіп, дәуір дауысын ес­тіртіп тұр. Мұны әдебиет тео­ре­тигі Зейнолла Қабдоловтың сөзі­мен де тиянақтауға болады. «Өнердің кәусар туындысы ха­лық өмірінің терең және мөлдір қайнарынан шымырлап шығады да, сол халықтың өзінің рухани су­сынына айналады». Дәл сөз. «Зевсті халық жасаған, Фидий тас­қа қашаған» деген секілді, Тұрар­ды қазақ тудырып, оған ескерт­кішті Шерхан Мұртаза орнатты. Шы­ғармашылық зертхананы айт­қан кезде, автор қиялының үлкен мүмкіндігін айтпаса болмайды. «Қызыл жебені» оқып оты­рып, қаламгердің тарихи деректерге аса жауапкершілікпен қарағаны анық байқалады. Оны жеке мұрағатындағы ыждағатпен жиналған құжаттар да дәлелдеп отыр. Тіпті жазушының көркемдік қиялынан туған Рысқұлдың хаттары дәуір шындығынан алыс кетпеген. Бұл туралы әдебиет сыншысы Сайлаубек Жұмабекұлы тарқатып жазған еді. Кезінде совет жазушысы Сергей Бородин «Дружба народов» журналына берген сұхбатында француз королі VI Карлдың Әмір Темірге жазған хатының тарихи негізі барын, соны қолына еш түсіре алмаған соң, ақыры өзі король болып хат жазғанын ай­тады. Қаламгер құжаттың түпнұс­қасымен біраз уақыттан соң танысады. Сонда тарихи дерек пен ойдан шығарылған өз хатын салыстырғанда, хат расында да сол түп­нұсқаның көшірмесіндей болып шық­қанын айтады. Шерхан Мұр­тазаның көркемдік өрісінен шыққан Рысқұлдың хаттары да өмір шын­дығынан алыс кетпегенін топшылаймыз.

«Нағыз жазушы өзінің бас кітабын ғұмыр бойы жазады. Ол фәни жалғанға тек сол үшін келеді. Тек сол үшін ғана өмір сүреді. Егер ол көзі тірісінде, яки фәниде бас кітабын жазып үлгере алса, бақиға көшу деген сол. Ондай талант өлсе де өлмейді. Бір кезде өзі бала болып келген өмірде дана болып мәңгілік қалып қояды, кетпейді». Зейнолла Қабдолов­тың бұл сөзімен келіспеске болмайды. Шерхан Мұртаза Тұрар Рысқұловты халқы­мен қауыштыру мақсатында отыз жыл ізденді, жиыр­ма жыл жаз­ды. Ұлттың биік тұлғасына көзінің нұрын, бойының қуатын сарп етті. Еңбегі еш кеткен жоқ. Бірнеше жылдан кейін қайта ақтарылып, жаңа өмірі басталып жатқан қолжазбалар осыны айғақтайды.

Мәңгілік мезет

Жапырақ сарғаяды, адам қар­таяды. Тамыр суалады, сақал-мұрт қуарады. Жүзіңе әжім түседі. Бірақ... Жүрекке емес. Лүпілі баяу тартқанмен, үміті баяғы. Жү­рек қаз-қалпында қалады. Шер-ағаң айтқан шебер сөзге шек кел­тір­мейміз. Бірақ оның мұрағатынан жігіт кезіндегі суретін тауып алып, жүрекпен бірге жанардағы жарық та еш өзгермейтінін аңғардық. Жас кезінде көзінің қарасы, қабағының сұсы қандай болса, баршын тарт­қан байсалды шағында да дәл сондай.

Асылында, портрет – кісі бейне­сі ғана емес, семиотикалық қабаты терең мәдени мәтін. Өнертанушы Юрий Лотман портреттің «мені» уақытқа бағын­байтынын жазады. Ол өмір шын­дығы мен көркемдік өріс арасында тербеліп тұрады. Сондықтан портрет табиғатынан мифогендік құбылыс, оның көзге көрінбейтін ішкі, динамикасы осыны айғақтайды. Қозғалмай тұр­ған нәрсенің өз ішінен қозғалатындай сезілуі, яғни жандануы портреттің мағы­налық кернеуін арттырады. Осылайша, портрет заттық бейнеден шығып, мағы­на­лар кеңістігіне – адам болмысы мен шындықтың терең қабаттарын бейнелейтін рухани кеңістікке айналады. Бұл сәтте портрет өзінің авторынан, тіпті бейнеленіп отырған кейіп­керден бір жолға ажырап, жаңа уақыт пен кеңістік өлшеміне өтеді. Ен­деше, жаңа кеңістікте жан біт­кен Шерханның суретіне қайта на­зар салайықшы. Жана­рын­дағы жазуды оқи алсақ, нендей та­рих ақтарылып түсер еді? Бұл көз­қараста не жоқ дейсің? Майдан­нан қайтпай қалған солдат ба­ласының сартап сағынышы бар мұн­да. Құлазып қажыған ауылы­ның жадау иін, жадағай көңілі көрінеді. Жесір шешесі мен жетім бауырларын өмір өкпегіне тоңдырмай, жанының жарығымен жылытқысы келген құштарлық та менмұн­­­да­лайды. Әке көтерген шаңы­­рақты қаңыратпаймын, халыққа алғаусыз қызмет қыламын деген жігер де байқалады жас шерінің көзінен. Бұл Шерхан Мұртазаның Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде оқып жүргенде таспаланған мәңгілік мезеті болса керек.

Қойындәптердегі құпиялар

Жазушының шығармашылық ұстаха­насын зерттеп-зерделеуде эпистоляр­лық мұраның қыз­меті ерекше. Әсіресе қаламгер дү­ниетанымын, көзқарасын, қол­таң­басын айқындау мақсатын­да күнделік жанрының өзіндік орны бар. Өмірде көргені мен түй­­генін қаламынан тыс қалдыр­май­­тын Шерхан Мұртаза күнде­лік жүргізуге ықтиятты қара­­­ғанын білеміз. Олардың біраз бө­лігі БАҚ жүйесіне жария­ланды, афо­ризмдері жеке кітап болып шық­ты. Бірақ олар қаламгер­дің ке­ме­ліне келіп, халқына таныл­ған сәтте жазылған ойлар еді. Ба­ғы­мыз­ға орай, Шерхан Мұртазаның Мәскеу университетін енді аяқтаған кезін­дегі қойындәптері қолымызға түсті.

Ең кереметі мынада. Бұл жай қойын­­дәптер емес. Мұнда Шерхан Мұртаза­ның өзі жаз­ған өлеңдері хатқа түскен. Иә, қате­ле­сіп тұрған жоқпыз. Қаламгер шы­ғармашылық жолын ақындықтан бастаған. Қойындәптерге 24-25 жасында жазылған жырлар топ­тастырылған. Оны біз өлеңнің соңында жазылған датаға қарап анықтадық. Сонымен қатар «Ш.М» инициалынан қаламгердің дара қолтаңбасын көрдік. Бұған қоса қойындәптерге пәлсапалық ойлар да топтастырылған. Кей тұсына тұрмыстық, қызметтік қажет­тіліктен туған деректер түр­тілген. Бірақ олар арагідік кез­деседі, парақтың дені өлеңге толы. Ендеше, белгілі адамның белгісіз қырына үңіліп көрейік.

Дәптердің алғашқы беттерінде қазақ­тың мәйекті мәтелдері, ұтым­ды сөздері жазылған. Артынша мына бір өлең жолдарына назарымыз түсті.

«Күн жылып, қар еріп,

Бүршіктенді қара өрік.

Шешек атар, гүл атар,

Жемісін мәуе мол беріп.

Шіркін-ай, мен де гүл ашсам,

Жемісімді ел көріп».

Асылында, бұл – ұлт үшін туған перзенттің жүрек жарды сөзі. Халықтың игілігіне жарау үшін ғана өссем екен деген ниет батырлық жырлардағы қаһар­мандардың болмысын еске салады. Кеуде жерде жол қылып, шөлең жерді көл қылып, бытыраған халықты өз алдына ел қылсам дейтін Ақтамбердінің арманы көрінеді. «Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш, ... Пайдалан шаруаңа жараса, алаш» деген Міржақыптың жырымен өзектес өлең. Келесі жыр шумақтарында жас Шерхан арман аспанына қанат қағуға талпынады:

«Қыранды көріп қосқанат,

Шарықтап ұшқан төбеде.

Менің де көңілім тасқындап,

Менің де ұшқым келеді...»

Рухты, патриоттық сарындағы жырлармен қатар лирикалық, ғашықтық жырлар да хатқа түскен.

«Мен – мен емес, осы кезде,

Мен өзімді таныман.

Лықсып келіп жас көзге,

Жауар күндей жабығам.

Сен бет бұрсаң, сәулешім,

Көңілім шат-шадыман».

Осы өлеңнің тұсында адресаты болса керек, бір қазақ қызының есімі мен мекенжайы жазылыпты. Қаламгердің шығармашылық әле­мін зерттеуде бұл да құнды дерек. Өйткені Шерхан – бірінші кезекте шығармашылық адамы, сезімтал жан. Алайда қойындәптерде ха­лық алдындағы борыштар рухта жа­зылған мәтіндер көбірек. Қаламгер осы кезден-ақ адалдық пен әділетті ту еткені көрінеді. Оны үлкен әріптермен Құранның мына бір аятын жазғанынан аңғардық. Дәлме-дәл берсек: «Говорите истину, хотя она будет горька и неприятна для людей», «Самая святая война – та, в который человек побеждает самого себя». Расында, Шерхан Мұртаза тәтті өтіріктен ащы шындықты құп көрді. Халқын да сол шындыққа өмір бақи шақырып өтті.

Құнды деректер «емделіп» жатыр

Қаламгердің бүкіл қолжаз­ба­ла­рын жариялауға газет көлемі көтермейтіні анық. Өйткені құнды жәдігерлер жинақ­талғанда үш жәшікті еркін толтырды. Олар осы уақытқа дейін Шерхан Мұр­тазаның мұрагерлерінде, кейін «Egemen Qazaqstan» газетінің мұрағатында сақталып келді. Енді қолжазбаларды алдағы заманға аман жеткеру үшін Шер-ағаның жәдігерлері ұлттық архивке табысталды. Бұл – аманат жүгін ар­қалаған тарихи шешім және маңызды қадам.

Күні кеше деректерді қабыл­дау үдерісіндегі Ұлттық архивке бардық. Бізді жеке тектік құжаттармен жұмыс жүргізу бөлімінің басшысы Әсия Заманбекқызы қарсы алып, Шерхан Мұртазаның мұрасын зерттеп-зерделеу ісі басталып кеткенін жеткізді. «Ағамыздың архивінен 6000 парақты құрады. Құжаттар орташа жағ­дайда келіп түсті. Кейбір парақ­тар дым­қыл­данып, жазу бұлың­ғыр­ла­на бастаған. Онысы заңды да. Алпыс жылға жуық уақыт сөреде тұрған кез келген қағаз осындай күйге ұшырайды», деді.

Қойма меңгерушісі Оңғарбай Күнесбекұлы құжаттарды қалай қалыпқа келтіріп жатқанын айтып берді. «Әуелі оларды дестелеп, зертхананың ауа температурасына үйретеміз. Артынша азот толтырылған арнаулы вакуумде сақтаймыз. Оның ішінде қағаздағы көзге көрінбейтін зиянкестер өледі. Одан алып шығып құжатты қалыпқа кел­тірумен айналысамыз. Бір парақты өңдеуге бір күн кетеді. Осылайша, «сырқаттанып» келген қолжазбаларды «емдеп» шығамыз. Тұп-тура адам емі сияқты», дейді маман. Ар­тынша архив қызметкерлері құжаттарды оқуға жарамды еткен соң, түгелдей цифрландырады. Оны ғылыми және әдістеме­лік кеңеске жіберіп, әр құжатты нөмірлеп, іздеуге қолайлы етеді. Ұлттық архив директоры Сағила Нұрланова Шерхан Мұртазаның мұрасын сенім артып тапсырған «Egemen Qazaqstan» ұжы­мына алғысын айтты. Ал оның орынба­сары Тұрсынгүл Құсайынова қа­зіргі ұлттық архивтің Мұқаға­­ли жырлағандай «шаң ба­­­сып» жат­пайтынын жымия ескер­тіп, оның жаңа технологиялармен жабдықталғанын айтты. Енді Шерхан Мұртазаның мұраларын оқырман Ұлт­тық архивтен оқитын болады. Бұл да бір жазушыны жақыннан білсем деушілерге жол ашу сынды елдік қызмет.

P.S. Бүгін елордадағы бас мұрағатымызда Республика күніне орай  «Шерхан Мұртаза мұрасы: «Egemen Qazaqstan»-нан – Ұлттық архивке» атты мәдени шара өтеді.