Билік барынша қазақ тілінің дамуына бөгет жасап отыр Дос Көшім

Белгілі саясаттанушы, қоғам қайраткері Дос Көшім еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қоғамдық мәселелермен айналысып, ұлттық мүдде мен қазақ тілінің статусы үшін күрескен азаматтардың бірі де бірегейі. Тіпті, 2010 жылы «Ұлт тағдыры» қозғалысы арнайы «Мемлекеттік тіл туралы» заң жобасын да дайындаған. Бірақ сол кездегі билік «әлі уақыты келмеді» деп заң жобасын кері қайтарыпты. Ал қазір оның уақыты келді ме? Arasha сайтына эксклюзив сұхбат берген саясаттанушы неге ұлтшылдардың саяси карьера жасай алмағанын, Тәуелсіздік күні мен Республика күнінің тарихи мәні, тіл болашағы және Ресей-Украина соғысының салдары жайлы кеңінен баяндайды.

- Дос аға, биыл Қазақстан Тәуелсіздігінің 34 жылдығын тойлайды. Осы жылдар аралығында қазақ тілінің дамуына қандай баға берер едіңіз? Басқа посткеңестік елдермен салыстырғанда тіл дамуына, деколонизация үрдісіне оң баға бере аламыз ба?

- Егер біз кеңес одағында болған басқа республикалармен салыстырсақ, онда осы 34 жылда мемлекеттік тіл, ана тіліміздің дамуы жағынан біз ең соңғы орындамыз. «Тіл дамыды» деп айтуға менің аузым бармайды. Кеңес одағы кезінде біз қостілді мемлекет болдық. Мемлекеттік тіл қазақ және орыс тілдері болды. Бірақ шындап келгенде барлығы тек орыс тілінде болатын.  

Біз Тәуелсіздік алып, қазақ тілі мемлекеттік тіл болған уақытта қостілділікке көше бастадық. Онда да толық көшпедік. Орыс тілінің қолданылуы қазақ тілінен гөрі өте жоғары. Ал орыстілді азаматтар қазақ тілін білгісі келмейді. Олар тілді білмейді де, бұл үрдіс бүкіл қазақтілді азаматтардың орыс тілін білуіне алып келіп жатыр. Міне, қазіргі кездегі нақты жағдайымыз, ақиқатымыз осы.

Біздің қатарымызға жақыны қырғыздар ғана. Басқа республикалардың бәрі өз ана тілдерін мемлекеттік тіл есебінде дамытып отыр және соған сәйкес барлық іс-әрекеттерді жасап, заңдар қабылдап, нормативті актілер дайындап жатыр. Керек десеңіз, әр ел әр 7-8 жыл сайын жаңадан Мемлекеттік тіл туралы заң шығарып отырады. Өйткені 5-6 жыл ішінде тілдің ахуалы өзгереді. Сол тілдің ахуалына байланысты тиісті заңдар шығарады. Мысалы, Латвия тілге қатысты үш рет заң шығарды. Ал біз 1989 жылы бір заң шығардық, 1995 жылы және 2005 жылдары оған өзгерістер енгіздік. Бірақ әлі де жаңа заң дайындаған жоқпыз, совет үкіметі кезінде қабылданған заңымыз бұл Мемлекеттік тіл туралы заң емес, бұл Тілдер туралы заң. Сондықтан оң үрдіс бар деп айту қиын.

Әрине кеңес үкіметіне қарағанда біз, қазақтілді азаматтар қазақ тілінде сөйлейтіндей және жазатындай деңгейге жетіп қалдық. Бірақ оның өзін біз өзіміз ұстанбаймыз. Бойымызда жасқаншақтық бар, «қойшы, олар тіл білмейді ғой, орысша бланкі берді ғой, орысша толтыра салайын» дейміз. Тіпті, қазақша толтырған құжатта «желтоқсан», «қараша» деп қазақша ай атауларын жазбаймыз. Сол күйінде қалдық.   

- Сіз сонау 1989 жылдары Алматыдағы тіл ахуалын зерттеп, жарнама, көрнекі құралдардың 98 пайызы орыс тілінде деп дабыл қаққан тіл жанашырларының бірісіз. Жақында белгілі журналист Асылхан Мамашұлының «Қилы кезең» жобасында да тіл мәселесін ашып айттыңыз. Жалпы, Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілінің дамуына қаншалықты мүдделі болды? Тілдің қазіргі жай-күйіне ең алдымен бірінші президент жауапты емес пе? Біз тарихи сәтті мүлт жіберіп алған жоқпыз ба?

- Нұрсұлтан Назарбаев та, Қасым-Жомарт Тоқаев та, жалпы барлық жоғарғы билік басындағылардың бәрі қазақ тілінің дамуына мүдделі емес сияқты. Себебі оларға қажеті жоқ, орыс тілін біледі және орыс тілін күнделікті қолданады. Сосын орыс тілін түсінетін қоғам барын біліп отыр. Сондықтан олар тіл мәселесімен, қазақ тілін дамыту, мемлекеттік тіл деңгейіне жеткізумен бас ауыртып жатпайды. Иә, қазақтардың тіл деген айғайы, Руза Бейсенбай сияқты жанкештілер, Қуат Ахметов сияқты тіл жанашырларының арқасында сәл де болса өзгерістердің көрінісін көріп қоямыз. Бірақ билік соған өздері мүдделі боп отыр деп айта алмас едім. Билік барынша қазақ тілінің дамуына бөгет жасап отыр. Керек десеңіздер, өтірік айтумен бөгет жасап отыр. Тіпті, президенттің өзі «Қазақстанда екі тіл бірдей қолданылады» деді. Ал шындап келгенде Қазақстанда Конституция бойынша, мемлекеттік тіл біреу, ол – қазақ тілі. Заң бойынша орыс тілі қажет жағдайда тек екі жерде ғана қазақ тілімен бірдей қолданылады. Біреуі – мемлекеттік мекемелерде, екіншісі – жергілікті өзін-өзі басқару органдарында. Басқа жерлерде, бүкіл банктерде, әскерде, медицина орталықтарында тек қана қазақ тілі қолданылуы керек. Ол заңда анық жазылған, Қазақстанның барлық территориясында тек қазақ тілі қолданылады.

Өз басым бұған президенттер де жауапты дей алмаймын, ең алдымен тілдің дамуына халық, ұлт жауапты. Ұлт осы мәселеде көтеріліп, талап қоюы керек. «Жағаласқанның жаны қалады». Ұлттың міндеті бұл, бірақ ұлтты бастайтын топ болуы керек қой. Ол топ – зиялы қауым. Кез келген халықта оны алға бастап, ұлттық құндылықтарды сақтайтын, ұлттарды дамытатын бұл зиялы қауым. Бізде ондай зиялы қауым жоқ. Біздегі зиялы қауымның бәрі сол 1960 жылдардан бастап жарамсақ, биліктің айтқанын істейтін, шашбауын көтеретін, жел қайдан соқса, сол жаққа қарап жапырылатын зиялы қауым болды. Және әлі күнге дейін сол зиялы қауым сол қалпында. Иә, ұлтым деген бірді-екілі азаматтар бар, бірақ зиялы қауымның негізгі тобы өздерінің тарихи міндеттерін атқарып жатқан жоқ. Сондықтан, менің ойымша, президенттен гөрі бір үлкен жауаптылық Қазақстанның зиялы қауымында. Бұл жазушылар, ақындар, әртістер, спортшылар, ғалымдар, тағы басқалары.

Иә, мен 90-шы жылдары қала, көше атауларын толықтай өзгерте салуға болар еді дегенді қолдаймын. 1990 жылдары осылардың бәрін өзгертіп, қазақ тіліне деген қажеттілікті жасап қою керек еді. Бірақ сол уақыттан бастап билік заңды қабылдап отырып, орыс тіліне көшіп кетті. Сонымен біз белгілі бір тарихи уақытымызды жіберіп алғанымыз рас. Тағы да айтам, қазақ халқы да сол кезде әзірбайжандар мен украиндар, латыштар мен эстондар сияқты тік тұруы керек еді. Бізде олай бастайтын тұлғалар жоқ болды. «Азат» қозғалысының өзі тарап кетті. «Тәуелсіздік алғаннан кейін біз алға қойған мақсатымызға жеттік» деп тарады. Одан кейін ұлттық мәселені көтеретін адам қалмады. Иә, белгілі бір адамдар көтерді, бірақ саяси күш есебінде көтерілген жоқ.    

- Неге Ресей, Украина, Грузия, тіпті, көршілес Қырғызстанда бар арнайы «Мемлекеттік тіл туралы» бөлек заң Қазақстанда әлі күнге дейін жоқ? Тілдер туралы заңның өзі 1989 жылы қабылданды. Мемлекеттік тіл туралы арнайы заң қажет пе?

- Иә, Мемлекеттік тіл туралы арнайы заң керек. Және ол «Мемлекеттік тіл туралы» заң деп аталуы керек. Біз ондай заңды 2010 жылы дайындадық. Әуелі «Ұлт тағдыры» қозғалысы дайындады, кейін ұлтшылдарды жинап заңды бірлесе отырып дайындап шықтық. Заң жобасының екінші нұсқасы бес газетте жарияланды. «Жас алаш» газетінде де шықты. Ол мұрағатта бар. Ол «Мемлекеттік тіл туралы» заң жобасы деп аталады. Ол парламенттік сараптамадан өтті. Біз «Ақ жол» партиясы арқылы заң жобасын ұсындық. Азат Перуашев те оны біледі. Бірақ президент аппараты «Әлі оның уақыты келген жоқ» кері қайтарды. Қысқасы, арнайы заң керек. Мемлекеттік тіл туралы заң қазір біз айтып жүрген сан түрлі проблеманың шешімін табуы керек еді. Бұл нақты бір заң, кодекс болуы керек еді. Бірақ арнайы заң дайындайтын Парламент көріп отырған жоқпын. Оған ниет білдіретін президент, атқарушы билік көріп отырған жоқпын.

- Ал желтоқсаншы азамат, белгілі журналист Мирболат Мырзатайұлының «қазақша сөйлеңіз» деп бір арызқой ПИК басшысынан талап еткені үшін 4 жылға сотталуы қаншалықты заңды деп ойлайсыз? Бұл халықтың ашу-ызасын күшейтіп, билікке сенімді азайтпай ма? Журналистке бостандық берілуі керек пе?

- Сөз жоқ, бостандық берілуі керек. Ел, халық, ұлт бір-біріне жақсы-жаманын айтып, нұсқап, түзу жолға түсіруі керек. Бұл бүкіл әлемдегі салт-дәстүр. Қазір бізде біреуге бірдеңе айтатын болсаң, сені жау көріп, соттайтын сияқты. Егер ол айтпаса, бұл мәселелерді кім айтады? Және оның айтып жатқан мәселесі жеке өзінің мәселесі емес, мемлекеттің мәселесі ғой. Менің ойымша, ұлтшыл азаматтарға, жалпы ұлттық құндылықтарды көтерген адамдарға қарсы үлкен науқан басталды. Соның бір ұшы Мирболатқа тиді. Мирболатты 4 жылға жазалау деген адамның миына кірмейтін мәселе. Мен бұл істі қарап шығып, Мирболаттың сөздерінен ұлтаралық араздық туғызатындай ештеңе де таппадым. Ондай сөздерді әлеуметтік желіде  мыңдаған жазбадан көресің, оны жүздеген рет өзіміз де айтамыз. Менің ойымша, билік бір-ақ нәрсені ойлап тұрған сияқты, қашан қазақтарды көшеге шығарамыз деген мақсаттары бар сияқты...      

- Неге сіз басқарған «Ұлт тағдыры» қозғалысы саяси партияға айналған жоқ? Әлде ондай саяси амбиция болмады ма? Неге елімізде ұлтшылдар саяси карьера жасай алмады?

- «Ұлт тағдыры» қозғалысы туралы бірер сөз, біз әу бастан саяси партияға айналамыз деп мақсат қойған жоқпыз. Басқа саяси партиялар ішінде, ол «Ақ жол» болсын, «Аманат» болсын, ұлтым дейтін азаматтар бар. Біреулер сол партия арқылы карьера жасағысы келетін шығар, біреулер Парламентке барып, қазақ тілін дамытуға қатысты жұмыс істеймін дейтін шығар, жақсы ойы бар, жаман ойы бар адамдар бар. Қозғалыс солардың бәрінің басын біріктіруі керек еді. Ал бір ғана партия болса, сен басқа партия өкілдерімен бірігіп, бір дастархан басында отырып, бір мақсатқа жұмыс істей алмайсың. Сондықтан жеке партия құру туралы ой болған жоқ. Себебі «Ұлт тағдырының» негізгі мақсаты ұлт құндылықтарын жаңғырту, сақтау еді. Сондықтан біз жеке партиялардың да ішіне кіргіміз келмеді.

Саяси карьера туралы айтсам, жалпы ұлтшылдардың бірде-біреуі билік басына барған жоқ. Барудан бас тартты. Оның ішінде мен де бармын, басқалар да бар. Иә, мүмкіндік болды, ұсыныс та болды керек десеңіз, бірақ бұл билікке деген көзқарасым, қатты айтсам кешірім сұраймын, мен өз елімді, ұлтымды, мемлекетімді қалай жақсы көрсем, соның билігінің басында отырған адамдарды дәл солай жек көрем. Мүмкін мен де, басқа ұлтшылдар да қолымыздың кірлегенін қаламаған шығармыз.

- Саясаттанушы ретінде Украина соғысы немен аяқталады деп ойлайсыз? Ресейдің басқа еуропалық, не азиялық елге тигізер қаупі әлі де бар ма?

- Ресей мен Украина соғысының немен аяқталатынын болжап білу өте қиын. Менің ойымша, бұл соғыс ұзаққа созалатын сияқты. Кемі тағы бір-екі жылға созылуы мүмкін. Бұл бірін-бірі шаршату, экономикалық құлдырату және екі жақтағы адамдарды қыру соғысына айналып бара жатыр. Кімнің экономикалық, әскери мүмкіндігі, адами резерві қашан таусылады деген соғыс бұл. Бұл өте қауіпті, трагедиялық мәселе. Сондықтан ұзаққа созылады.  

Себебі екі жақтың қойып отырған талабы, мақсаты бір-біріне кереғар. Бұлар бір жерден түйіспейді. Ресейдің мақсаты – Украинаны толық жаулап алу. «Төрт облысты аламыз» деп отыр, шындығында толығымен Украинаны жаулау түпкі мақсаттары. Ресей билікке өзіне қажетті адамды отырғызғысы келеді. Ал украиндар «ешқашан бір қарыс жерімізді бермейміз» деп табанды күресіп келеді. Бұл соғыс ұзаққа созылады.

Бұл халықаралық деңгейде ірі мемлекеттердің бұл соғысқа деген ықпалымен, көзқарасымен шешілетін сияқты. Егер еуропалық елдердің Украинаға көмектесуге экономикалық және әскери күші жетсе, жақсы болар еді. Себебі Америкадан үміт үзіле бастады. Егер Америкаға Жапония, Оңтүстік Корея қосылса, онда Ресей Украинаны ала алмас еді. Қазір осылар екіге бөлінді. Америка өзінше кетті, көмек беретін түрі жоқ. Қайта Трамп Зеленскийге көзін алартып отыр. Сондықтан Еуропа барлық әскери күшін жинаған уақытта Ресеймен тең келіп қалады деп айта алмаймыз. Итжығыс ары қарай созылады деп ойлаймын.

- Ресейдің ақпараттық-идеологиялық ықпалынан Қазақстан шығып жатыр ма? Бұл тұста демографияның әсері, қазақтың көбеюі мен тілдің дамуы да бұл экспансиядан шығуға оң ықпал ете ме?

- 2014 жылдан бастап Ресейдің Украинадан кейінгі нысанасы Молдова және Қазақстан деп айтып жүрген адамның бірі менмін. Сол көзқарасымнан таймаймын. Себебі империялық қанқұйлы соғыс саясатының жолына түскен ел өзінің діндесі, тілдесі, рухани туысқаны Украинаны мынандай қылып жатқан уақытта қазақты аяйды дейсің бе?

Ресейдің ақпараттық кеңістігінен біз шығып жатқан жоқпыз және біздің билік тұрғанда жақын арада одан шықпаймыз да. Бұл үлкен қауіп. Себебі біздің жағдайымыз да Украинаның жағдайы сияқты. Украинада үлкен орыс диаспорасы болды, бізде де орыс диаспорасы баршылық. Шындығында, оған орыстанып кеткен басқа ұлт өкілдерін қосыңыз, бізде он пайыздай басқа ұлт өкілдері бар ғой, олардың бәрін орыс ұлтының құрамына қосайық. Олардың көзқарасы советтік менталитет. Бұлар орыстардың досы. Бұлар орыстілді азаматтар, Кеңес үкіметін аңсайтын, Ресей мәдениеті және тіліменен өмір сүретін азаматтардың тобы. Сондықтан бұл елдің қаупі әлі сейіле қойған жоқ.

Ресейдің ақпараттық-идеологиялық ықпалы күннен-күнге өсіп келе жатыр. Себебі көрсетіліп жатқан қаншама телевизия мен медиа біздің азаматтарымыздың санасын улап, тіпті, кейбір қазақтардың өзі «Украина Бандера ғой, ресейдікі дұрыс» дегенге көшіп бара жатыр. Мемлекет, билік оған тоқтам салайын деп жатқан жоқ. Бұл туралы әңгіме кем дегенде 25 жыл бойы айтылып келе жатыр. Біз өзіміздің ақпараттық кеңістігімізді қорғауымыз керек, себебі бұл идеологиялық мәселе дегенді айттық. Бірақ бәріне есігімізді ашып қойдық. Ең қызығы, көршілеріміз не қытайдың, не қырғыздың бір телевидениесі жоқ. Ал ресейдің барлық телевизия, газеті бар. Олар күндіз-түні біздің миымызға өз идеологиясын құйып жатыр. Бұған тек қана біздің билік кінәлі.  

-  Тәуелсіздік күні мен Республика күні неге бір-біріне бәсекелес күндей боп барады. Кезінде Республика күнін мерекелік күндер күнтізбесінен алып тастады, қазір Тәуелсіздік күні бір-ақ күн аталып өтеді. Екі күннің тарихи мән-маңызы неде? Тәуелсіздік күні Егемендік үшін күрескен жандарды Еске алу күніне айнала ма? Желтоқсанға тарихи баға беріле ме? Желтоқсан оқиғасы емес, Желтоқсан көтерілісі деп айта аламыз ба?  

- Иә, Тәуелсіздік күні де, Республика күні де атауы бөлек болғанымен, бірдей сияқты ғой. Бірақ екеуінің маңызы бірдей. Бұны мен түсінем. Себебі билікке мейрамның көп болғаны керек. Мейрам көп болған сайын халық осы болмысты, экономикалық қиыншылық, бағаның көтерілуі, биліктің дәрменсіздігін айтпайды. Мейрамды тойлап отыра береді. Бұны билік қашанда қуана-қуана қабылдайды.  

Ойыңыз дұрыс, Тәуелсіздік күнімен сол 17-ші желтоқсан күні қатар келеді ғой, менің ойымша, бұл күн Тәуелсіздік үшін құрбан болған азаматтарды еске алу күні деп аталып өтсе өте жақсы. Баяғы жоңғардан бастап қазақтың жерін қорғаған, мемлекетін құруға атсалысқан адамдарды еске алатын бір күн керек сияқты. Желтоқсан солардың ең соңғы бас көтеруі болды ғой. Тоталитарлық жүйенің іргесін шайқалтқан көтеріліс. Бұл көтеріліс! Таң қаларлық жағдай. Бұл халықтың көтерілісі болды, ал билік тарапынан сапер күректері, ішкі істер әскерінің дубинкалары сияқты басқа да қару қолданылды... Жастар соған қарсы тұрды, бұл шын мәнінде көтеріліс болды.

70 жыл ішінде Кеңес одағының ешбір республикасында болмаған жағдай Қазақстанда болды. Бұл биліктің, сол кездегі политбюроның шешіміне ұлт боп қарсы шығуы еді. Жастардың қарсылығы. 15 мың адам ба, 20 мың адам  ба, бұл халық бас көтерген көтеріліс. Оқиға десек, мәні кішірейеді. Біреуді көлікпен қағып кетсе, оқиға болады. Ал мына жерде жүздеген адамның сотталуы, мыңдаған адамның жарақат алуы бұл бұрын-соңды болмаған оқиға. Сондықтан бұл үлкен көтеріліс! Қазақ үшін бұл бір жағынан, мақтаныш, бір жағынан, қасірет. Шындығында, 16 желтоқсан ба, 17 желтоқсан ба, әйтеуір соның бірін Тәуелсіздік үшін күрескен ерлердің күні деп атаса, дұрыс болар еді. Біз, «Ұлт тағдыры» мұны 3 жыл қатарынан көтердік. Тәуелсіздік ескерткішіне барып, сол жерде митинг өткіздік. Осыншама еліміз бен жеріміз үшін күрескен азаматтарға бір күнді бұйыру керек. Бұл дұрыс шешім болар еді.

- Сұхбатыңызға рахмет!  

Сұхбаттасқан Кәмшат ТАСБОЛАТ