Домбыра эволюциясы: бір ғасырда перне саны қалай көбейді?

Домбыра - қазақ мәдениетінің басты нышандарының бірі. Бүгінде бәрімізге үйреншікті 19 пернелі үлгі көпшілікке «ежелгі күйдің де дәл осылай орындалғаны» сияқты әсер қалдырады. Әлеуметтік желілерде «домбыра ежелден осындай болған» деген пікір жиі айтылады. Алайда қазақтың көне музыкалық дәстүріне қатысты деректер бұл ойды қайта қарауды талап етеді. Бүгін fact-checking әдісімен домбыраның перне санын анықтап көрмекпіз.

Бұрынғы жыр мен ән мәтіндерінде «домбырам алты пернелі», «жеті пернелі», «он екі пернелі» деген тұрақты сипаттамаларды кездестіреміз. Бұл деректер халық есінде сақталған домбыра түрлерінің әрқилы болғанын көрсетеді. Сол кезеңдердегі перне санының өзгерісі музыкалық тілдің, орындаушылықтың, дыбысты іздеудің эволюциясымен тығыз байланысты.

Археологиялық жәдігерлерде перне санын анықтау мүмкіндігі мүлдем жоқ болса, ал кейінгі ғасырларда домбыра пішіні мен перне жүйесі жетіліп, қазіргі белгілі стандартқа келгені көрінеді. Сондықтан «19 перне ежелден бар» деген түсінік тарихи дәлдікке сай келмейді. Домбыраның перне құрылысы уақытпен бірге өзгеріп, әр дәуірдің музыкалық сұранысына бейімделіп отырған құбылыс деп қарауға болады.

Тексеру. Бұл жерде үш түрлі дерекке назар аудардық. Біз таңдаған деректер үш түрлі уақытта, үш түрлі ғалыммен жазылған. Және үш түрлі аймақ жайлы мәлімет береді.

Ахмет Жұбанов “Ән-күй сапары” (Алматы, 1976): “Диатоникалық тәртіппен тағылған пернелердің саны Батыс Қазақстан аймағында 12-ден 15-ке шейін, Шығыс Қазақстанда 7-ден 9-ға шейін болады” (113-бет)

Болат Сарыбаев “Қазақтың музыкалық аспаптары” (Алматы, 1981): “Егер батыс аудандардағы домбыраларға 12-14 перне тағылса, ал шанағы жалпақ домбыраға (Арқаның қалақ домбыралары) небәрі 7-8 ғана перне байланған” (118-бет)

Б. Мүптекеев, С. Медеубекұлы “Жетісудың күйлері” (Алматы, 1998): “Нүптекенің (1910-1994) домбырасы 10 пернелік. Кей кездері домбыраның орта буынындағы фа диез пернесін тағып ойнайды” (308-бет)

Салыстыру. Үш дерек бізге бір нәрсені айқын көрсетеді: бұрынғы домбыралардың перне саны әрқашан бірдей болмаған. Батыс өңірінде көбірек, Шығыста аздау, ал Жетісуда орташа мөлшерде кездескен. Яғни, домбыра пернелер өңір, нақтырақ айтсақ аймаққа тән күйлерге қарай бейімделген.

Қорытынды. Домбыра пернесінің саны біркелкі болмаған. Әр аймақтағы дәстүрге сай әрі күйшінің қажетіне орай домбыралар 7-15 перне арасында қолданылған. Ал XX ғасырда кәсіби сахналық орындаушылық дамып, халық аспаптар оркестрлері құрылғанда, домбырадан кең дыбыс қатары талап етілді. Шетелдік әуендер мен күрделі шығармаларды орындау үшін қосымша пернелер енгізіліп, 19 пернелі үлгі қалыптасты. Сондықтан «домбыра ежелден-ақ 19 пернелі болған» деген пікір шындыққа сай келмейді.

Назар аударыңыз: Бұл мақала авторлық құқықпен қорғалған. Мәтіннің толық нұсқасын көшіру, тарату немесе басқа басылымдарға жариялағанда авторы көрсетіп, Аikyn.kz сайтына белсенді гиперсілтеме беру міндетті. Мақаланың жекелеген бөліктерін пайдаланғанда да осы талап сақталуы тиіс.