Нұрсұлтан Болатбек, спорт дәрігері: Аты бар, заты жоқ сала

Бірнеше клубта спорт дәрігері бол­ған, қазір ұлттық құрама сапында жүрген Нұрсұлтан Болатбек сала жайында ойларын бөлісті.

– Нұрсұлтан, биыл ұлттық құрамаға шақырту алдыңыз. Қазір  әлеуметтік желіде медтексеріс төңірегінде әңгіме көп. Сол турасында айтып берсеңіз. 

– U-17 жасқа дейінгі Қазақ­стан жастар құрамасында спорт дәрі­гері болып жұмыс істеймін. Клуб­қа келсек, Қызылорданың «Қай­сар Жас» «Байқоңыр», Ақ­төбенің, бірінші лигадағы «Ақтөбе Жас», «Ақтөбе» мини-футбол клубында жұмыс істедім. Мысалы, бірінші лигадағы турнир кесте­сіндегі командалардың база­сы талапқа сай емес. Өйткені дә­рігерлердің отыратын кабинеті, қала берді дәрі сақтайтын мұз­дат­қыш пен қойма жоқ. Сондықтан біз зама­науи диагностикалауға жеткенше әлі «тар жол, тайғақ кешеміз». Өзім Youtube-тан өзге клубтың қалай тексерістен өте­тінін бақы­лаймын. Кім не істеп жатыр, қалай істеп жатыр, нендей өзгеріс барын бақылаған ұнайды. Бірде «Зенит» футбол клубының толық медициналық тексерістен өтке­нін бақыладым. Сонда ойын­шы ағзасының жарақат алу жиілі­гіне мониторинг жасағаны ұнады. Жаңа технологияның көмегімен, бәрін алдын ала білуге болады. Егер жарақат алуға бейім болсаң, не денеңде қандай да бір жарақат болса, кәсіби келісім­шартқа отыру қиын. Мысалы, «Ақ­төбеде» ойнаған орталық қорғаушы Габи Кики Самараның «Крылья Сове­тов» клубына ауыс­қысы келіп, сонда барды. Бірақ ол медтексе­рістен өтпей қалды. Өйт­кені ескі жарақаты әлі жазылмаған деген диагноз қойды. Сондықтан бюд­жет­тен алған миллиондаған ақ­шаны қайдағы жоқ легионер­лерге бергенше, медициналық каби­нет­ті жабдықтап, түрлі құрал-жаб­дық сатып алса екен. Ойын­шының денсаулығын бірінші орынға қойған клуб қана алға басады. 

Қазақстанда заманауи меди­циналық тексерістен өткізу жү­йесі «Қайрат» клубында ғана бар шығар. Мұны организмнің күші мен жарақатты дер кезінде анық­тау тұрғысынан айтып тұрмын. Жалпы, ел чемпионатындағы ко­мандалар Түркиядағы оқу-жаттығу жиыны кезінде меди­циналық тексерістен өтіп келеді. Ал бірінші, екінші, QJ лигада доп тебетіндерге заманауи медтек­серістің ауылы алыс. Футзалда «Семей» мен «Қайраттың» қар­жысы болған соң, жақсы емханаға қаралуға мүмкіндігі бар. Бұған биыл жазда «Семейдің» маусым алды медтексеруін көргенде кө­зім жетті. Басқа клубтарға келсек, мемтапсырысқа тіркеген өтінімді бір емхана ұтып алады. Қызығы сол, мемтапсырыс сайтында бір адамға 7000 теңге деп белгіленсе, біреуі тұрады да «6500 теңгеге өткіземін» дейді. Артынша сол емханаға бір топ ойыншыны алып барады. Олар әр кабинетке кіріп шығады. Бәрінің «дені сау» деген мөр қойдырып алатыны тағы бар. Шынтуайтынында, хирургке кіреді, ол «операция болған жоқ па, еш жерің ауырмай ма?» деп сұрайды. «Жоқ» дейтін жауап алған соң, «дені сау» деп қол қоя салады. Басқа жерде де сондай. ЭКГ түсіреді, артынша жүректі УДЗ-ға салып, эхокар­дио­графия­сын алады. Одан өткен соң, кар­дио­лог көріп, қорытынды жазып береді. Дұрыс емес болса, «мына балада осындай-осындай болып тұр» деп, ем тағайындайды. Бірақ сол балаға артынша проф­пото­логтың рұқсатнама беріп тұр­ға­нын көресіз. Бәрі тексеріс­тен өтіп болған соң, клубтың дәрігері қо­лын қойып, құжатты федерацияға (ҚФФ) жібереді. Федерацияға ЭКГ, флюрография, жүректің УДЗ-ы қағазы болса болды, чем­пионатқа қатысуға рұқсат бере береді. Сондықтан өткен маусым­да өзін көрсетіп, жарқырап жүрген бала, биыл жү­регі сыр беріп, қар­қынын жоғалт­қанын жиі бай­қаймыз. Кешегі «Жас Қырандағы» Диастың оқи­ғасы осыған ұқсауы мүмкін. Өйткені кезінде денсау­лығы дұ­рыс болғанымен, уақыт өте келе энергетикалық сусын ішу, ағзаға шамадан тыс физикалық күш түсу, уақытылы демалмау салда­рынан жүректе түрлі ақау пайда болады. Сөйтіп, жүректің қанай­налым жүйесі бұзылады. Егер ойыншы өмірден өтсе, қаз­балай келгенде жыл басында кім рұқ­сат­нама бергені сөз болады. Мы­салы, «осындай емхананың проф­потологы Иван Иванов» дейді. Сөйтіп, неге дұрыс қара­ма­ғанын сұрап, соның артына түседі. Ба­ланың жыл басындағы денсау­лығы бір бөлек, маусым ортасын­дағысы басқа, маусым соңындағы жағ­дайы бір бөлек. Сондықтан, мед­тексерісті арна­йы спорт меди­цинасына қатысы бар кли­никалар­дың өткізгенін қалаймын. Өйткені сіз 50 градус ыстықта Қы­зылордаға, Жетісайға барып, доп теуіп көріңіз. Жазда Жетісайда футбол ойнау мүмкін емес. Ал бірінші, екінші лигада доп тебе­тіндер соған көнуге мәжбүр. 

– Спорт дәрігері тапшы дейтін дерек бар. Сол турасында тоқтал­саңыз.

– Футболшылар үшін бюд­жет­тен ақша бөлініп жатыр дейміз. Мысалы, ақшаның көп бөлігі легионер мен премьер-лигадағы командаларға кетеді. Ал бірінші, екінші және QJ лигада анау айт­қандай жағдай жоқ. «Қайрат» сияқты өзінің базасы бар ко­ман­да да ешқандай мә­селе тумасы анық. Қазақ­станда спорт меди­цинасын бітірген маман­дардың саны көп емес. Сондықтан кей клубтарда дәрігер жет­кіліксіз. Жұмысқа шақы­райын десе мар­дымды жа­лақы төлеу керек. Сон­дықтан сізді спорт дә­рігері ретінде тіркеп қояды да, жұ­мысты басқа біреу істеуі мүмкін. Мысалы, қағаз жүзінде спорт дәрі­герінің аты-жөні басқа, ал іс жүзіндегі басқа адам. Меди­цина колледжін бітірген қаншама бала бірінші, екінші, QJ лигада жұмыс істеп жүр. Көзім жеткені кейбір клубта тіпті дәрігер жоқ. Матч кезінде «біреу құлап қалса көмектесіп жіберші, бізде дәрігер жоқ» деп қолқа салады. Сондайды көрген соң, үнсіз бас изейсің. 

Жалпы, интернатурадан кейін, спорт медицинасын оқуға болады. Жалақы аз болған соң, бірен-саран талапкер құжатын тапсырады. Одан да жалпы хи­рург болып, емханадан, аурухана­д­ан кезекшілік аласыз, 5 жұмыс жасап 2 күн демалысыңыз бар. Жалақыңыз тәп-тәуір. Ал клуб­та 24/7 жұмыс істейсіз, түнгі сағат 3-те ауырып жатқанын айтып, хабарласуы мүмкін. Со­сын дәрі­гердің жұмысынан бө­лек, коман­даның ас-суына жа­уаптысыз, ра­цион құрайсыз. Клубта айнал­дырған 3-4 меди­цина маманына мардымды жалақы төлей алмай­ды. Ал «шетелге барып тәжіри­беден өтейін, клуб көмектесе ала ма?» десең, «бізде оған ақша қа­растырылмаған» деп жауап бе­реді. Мысалы, биыл резидентура­ға «реабилитолог» мамандығына қайтадан тапсырдым. Резиден­турадағы мамандығым бойынша екі жылдық білім бағдарлама­сының құны – 4 миллион теңге. Клуб басшылығына қолқа салып «маған көмектессеңіздер, менде ондай ақша жоқ, кейін 5 жыл еңбек өтілімді өтеймін» деймін. Бірақ, ол жақтан «Нұрсұлтан ренжіме, оған бюджет қарасты­рылмаған» деп жауап алдым. Ке­йіннен жергілікті басқару ­ор­ганының бөлген гранты бұйы­рып, оқуға түстім. Енді дип­лом алған соң, 5 жыл мемлекеттің грантын өтеймін. Ал дайын маман болып келген соң, кей клубтар «бізге кел» дейді. 

Шетелде тәжірибеден өтіп, Ресейге, Түркия, Германияға бар­сам деймін. «Барселона» клубы­ның спорт медицинасы бойынша жазғы мектебі бар. Сонда барып, оффлайн қатысқым келеді.

– Футболшының жүктемесі мен ойыннан кейін қалыпқа келу жайында айтып берсеңіз?

– Ойыншының біркүндік жүк­темесіне келсек, бас бапкер ко­мандаға тапсырма бермей тұрып, жалпы дене дайындығына көңіл бөледі. Оған дене қыздыру, әр­түрлі жаттығу түрі кіреді. Одан кейін дайындықтың негізгі бөліміне көшеді. Футболшының ағзасы жүктемеге төзімді болуы үшін дұрыс тамақтанып, сапалы ұйықтау керек. Таңғы, түскі, кешкі асы рационға сай, дәру­мен­ге бай болса жақсы. Жас ойыншыға айтарым, уақытылы ұйқы болмаса, ағза жүктемені көтере алмайды. Өйткені шама­дан тыс көп жүктеме жүрекке салмақ түсіреді. Сондықтан жү­рекке көп күш түспеуі үшін жоғарыда айтқандарды орындап, толық 8 сағат ұйықтау керек. Ағзаны қосымша дәрумендермен қаматамасыз етуді естен шығар­мағаны дұрыс. Энергетикалық, құрамында кофеин мен таурині бар сусыннан аулақ болған жөн.

Ойыннан кейін қалыпқа келу үшін түрлі әдіс-тәсіл бар. Мы­салы, үлкен бөшке сатып алуға көп ақша кетпейді. Әр клубта мұз дайындайтын генератор бар. Мас­сажист, физиотерапевт пен спорт дәрігері бірігіп, әрбір бөш­кені мұзға толтырады. Футболшы матч біткен соң 3-5 минут көле­мінде сол мұзда, салқын суда тұ­рады. Бұл қалыпқа келуге жақсы көмектеседі. Кей команданың маркетологы дәмханамен келі­сімшарт жасап, ойын біткен соң пицца жеткізуін сұрайды. Бұл да ағзаға едәуір көмек. Пиццасын жеп алған футболшы аяғын салқын суға салып, жайланады. Егер премьер-лигада клуб базасы болса, сол жерде тамақтанып, әл-қуат жинайды. Болмаса, үйіне барып, құнарлы тамақ жейді. Ар­тынша уақытылы ұйқыға жатады. Ұзақ жолға шыққанда аяғына компресті гетри киеді. Жалпы, әлеуметтік желіні жиі бақылап, заманауи қалыпқа келу жолдарын іздейміз. Оған қоса ойыншылар да шетел футбол­шыларына қарап бой түзеп, үйренгісі келеді. 

Десе де, бізде шетелдегідей жағ­дай жоқ. Жалақы аз болған соң, ішіп-жемнен артылмайды. Жылма жыл команда ауысты­ратыны да содан. Басқа клубта 100-200 мың теңге жоғары төлесе, соған ауысайық деп отырады. Шалқып өмір сүретін жағдайы жоқ. Соңғы 3-4 жылдықта ҚФФ «UEFA Doctor education» бағдар­ламасы бойынша шетелден мамандар келіп, семинар өткізеді, қалмай қатысамыз. Көбінесе, алғашқы жедел көмек көрсету, жүрекке массаж жасау, шок алған кезде қалай көмектесу керек, қандай препарат тағайындау ке­регін үйретеді. 3-4 күндік оқу кур­сы, сосын емтихан тапсырып, сер­тификат аласың. Өтпей қал­саң, одан да құр қаласың. Ақшасы төленген, қатысқаның үшін деп бәріне қағаз үлестірмейтіні жақсы. 

– Мысалы, бокста медицина­лық ғылыми база барын білеміз. Фут­болға да осындай база керек пе?

– Бокста ғылыми база барын бәріміз білеміз. Бір жағынан, бокс әлемінде беделі биік Голов­кин – ҰОК президенті, ал фе­дерация президенті – Шахмұрат Мүтәліп. Олар Әлем чемпион­а­тына, олим­пиадаға барады. Бірақ олимпиада жеңімпазы шықпа­ғаны рас. Сөй­тіп, олар Украина­дан мықты нутрициолог маманды шақырды. Сол кісімен жұмыс істейді. Бокс жекелей спорт түрі, он салмақта он боксшы бар, оның жанында спаринг-партнері бар. Ал футбол­да бір командада 23 адам бар. Бір ғана Ақтөбе қала­сын алсақ, пре­мьер-лигада – 23, әйелдер лига­сы – 23, бірінші ли­гада – 23, фут­зал – 23, QJ лига­да төрт жас аралығы бойынша 23 баладан бар. Сонда бір қалада 184 фут­бол­шы профессионалды түрде спорт­пен айналысады. Бокс­та ұлттық құрама мен жас­тарды қоса алғанда әрі кетсе 100 адам десек, бір Ақтөбедегі цифр­мен салыс­тыруға келмейді. Мы­салы, пре­мьер-лигада – 14 ко­ман­да, бірін­ші лигада – 14 ко­ман­да, QJ лигада жас шамасы бойынша 12 команда бар. Сонда елімізде кәсіби фут­болмен бай­ланысты 70 команда бар десек, оны 23-ке көбейтсек – 1 610 адам. Оған қыздардың чем­пионатын қосыңыз, футбол орта­лықтары тағы бар. Сол үшін әр клуб өзіне нутрициолог жалдап, физикалық дайындыққа жауап беретін жақсы маман жалдауы керек. Бірақ оны кез келген клуб­тың жағдайы көтере бермейді. Бәрін жинап алып, шетелге апара алмайтының тағы бар. Сол үшін жергілікті мамандарға мастер-класс ұйым­дастырып, шетелден маман ша­қы­рып, оқытқан жеңіл. Мысалы, «Қайрат» «Лейпциг» фут­бол клу­бымен тығыз қарым- қатынаста. Бапкерлері сол жаққа барып, білімін арттырады. Ол жақтан түрлі лектор «Қайраттың» база­сына келіп, үйретеді. Осын­дай тәжірибе бәріне қолжетімді бол­ғанын қалаймын. 

– Ал қос тайм бойы шаршамай жүру мен алаңдағы медициналық көмекші құралдар жайына тоқтал­саңыз?

– Ойыншының екі тайм бойы күшін сарқымай, бір темпте жү­руі – тікелей физикалық даяр­лық­қа жауапты бапкердің жұмы­сы. Сол маманның футболшыларға жүк­темені дұрыс бере білуі маңызды. Олар жыл басын­дағы оқу-жаттығу жиыны кезінде дұрыс жүктеме берсе, ағза маусым бойы алған жүк­темеге шыдауы керек. Фут­бол­шылар көбінесе кросс жүгі­ре­ді, аяқтары мығым ке­леді. Тыныс алу жүйесінде де мә­селе болмай­ды. Аяқтың бұлшық­­ етін қатайту үшін жаттығу залына апаратыны тағы бар. Байқасаңыз, спортшы­лар тауға қарай, әртүрлі биіктікке қарай жүгіреді. Теңіз дең­гейінен жоғары. Мысалы, бокс­шылар Ақбұлақта дайында­лады. Олар жоғарыда дайындалған соң, тө­менге түскенде жеңіл болады. Өйткені жоғары атмосфералық қысымда дайындалған соң, төмен деңгейге барғанда ештеңені сез­бей, күші толастамайды. Сондық­тан физикалық бапкердің білікті­лігі­не сай, маусымды алып шы­ғуға болады. Оған бұлшық ет жа­ра­қатының, бұлшық еттің созы­луының аз болуы да кіреді. 

Көмекші құралдарға келсек, салқындатқыш спрей құрамында азот бар, бұл денені уақытша мұз­датады. Ашық денеге сепсеңіз, күйдіріп тастайды. Сондықтан соққы тиген жерді шұлықпен жауып, үстіне су сеуіп, сыртынан спрей шашқанда мұз болып қатып қалады. Өйткені соққы тигенде бұл­шық ет ісініп кетеді. Ал мұз бо­лып қатқанда сал­қын­датып, ісіну мен ауырсынуды басады. Одан кейін ойын алдында футболшы қолын, саусағын ауыр­тып алған жағдайда спорттық тейп бар, соны ораймыз. Ки­не­зио-тейп бар, бұл­шық еттің бас­тапқы бөлігінен ауыр­сынған жер­ге дейін жапсы­рамыз. Тобы­ғын қайырып алмауы үшін то­бық­ты алдын ала орап беретініміз бар. Сосын ойыншы­ның алаңда қасы, басы жарылған жағдайда жарақаттың сипатына мән бере­міз. Егер жараның беті қатты ашық болса, футболшыны алмас­тырып, ары қарай ем- шара жа­саймыз. Ал матчты жалғастыра алса, жараны таңып, тейппен орап береміз. Өткенде жанкүйерге Темірлан Анарбековтің басына суда жүзгенде киетін баскиім кигізгендей көрінді. Негізі, жара­қат бетінде тұрған таңғыш дәке түсіп қалмауы үшін үстінен сетка баскиім кигіземіз. Матч кезінде ойыншыларға изотоник үлесті­реміз. Бұл су, электролит, тұздың балансын ұстап тұрады. Өйткені жүгіргенде ағзадағы дәрумендер сумен, термен шығып кетеді де, адам әлсірей бастайды. Сонда изотоник сусын жақсы көмек­те­седі. Күн ыстық кезде де таптыр­майды. Спорттық протеиннің жейтін батончик, печенье түрі бар. Алаңда шайнаңдап жүрген ойыншыны байқасаңыз, не ол мармелад тәрізді энергетикалық конфет жеп жүр, не шынымен сағыз шайнап жүргені. 

– Мансабыңызда кезіккен ең ауыр жарақат қандай? Жалпы, жарақаттан айналып өтудің жолы бар ма?

– Мансабымдағы ең ауыр жара­қат тізе буыны байламының үзілуі болған. Ота жасалып, содан кейін футболшы жарты жылға дейін физикалық жүктеме алма­ды. Бес айға дейін үзіліс жасап, алтыншы айда жұмыс істей бас­тадық. Бұл оқиға 2023 жылы «Қай­сар» клубы екінші лигада да ойнап жүрген тұста болды. Фут­болшы жаттығу кезінде доп тебем дегенде аяғын дұрыс қоймай, құ­лады. Барып, аяғын көріп, бі­рінші көмек көр­сетіп, МРТ тү­сірдік. Салдары­нан Астанада ота жасатуға мәжбүр болды. Жыл со­ңында физиоте­рапияға ша­қыр­дық. Базада ем алды. Қазір ойнап жүр. Әрине, ойыншының ішкі оты сөнбей тұрса, әлі өзімді дәлелдей­мін деп түйсе, ол қайтсе де жасыл алаңға оралады. Мұндай футбол­шының рухы мықты бола­ды, тап­сырманы мүлтіксіз орын­дайды. Ал екі ойлы болып жүрген, «әй мен енді доп теппеймін-ау» деген адам қала береді. Кімнің ерік-жігері мықты, сол жеңіске жетеді. 

Ал жарақаттан сақтану үшін ағза толық демалуы керек. Жат­тығудан соң организмге қажетті демалыс беріп, компресі бар затты киіп, уақытында ұйқыға жатқаны жөн. Қайталап айтамын, ұйқы дұрыс болмаса, бұлшық еттің бәрі әлсірейді. Ал әлсіреген бұлшық ет жүктемені көтере ал­майды. Созылып кетеді, жыр­ты­луға бейім болады. Егер футбол­шы өзіне қарап, ұйқысы мен та­мағы дұрыс болса, физикалық жаттығу жасап тұрса, жарақатты айналып өтуге болады. 

Одан кейін «жаттығу алдында ерте келіңдер, жаттығу 16:00-де десе, сен 14:30-де кел» деймін. Келіп, киімін ауыстырып, бір са­ғат бұрын қимыл-қозғалыс жа­сауы керек. Дене бұлшық етін қыздырып, жүктемеге дайындау керек. Ал кей жігіттер мектеп, университетте оқыған соң, жат­тығуға 15-20 минут қалғанда жүгі­ріп келіп, тез-тез алаңға шығып кетеді. Қызбаған дене жүктемені көтере алмай, аяқ тартылады, бұлшық ет созылады, жыртылады. Сондықтан денені қыздырып, жаттығу залында физикалық даяр­лыққа жауапты бапкердің нұс­қауын орындаған абзал. Жүк­темеден артық 100 келі көтерем деп батыр болудың қажеті жоқ. Оған «60 келіден артық көтерме, 5 под­ход жаса десе, соны істеу керек. Аз аздан үздіксіз жасау керек. 

– Еліміздегі спорт медицина­сының өркендеуі үшін нені өз­герткен жөн?

Бізде спорт медицинасы ма­мандарын дайындауда заманауи тәжірибеге көңіл бөлсе деймін. Шетелден болсын, алысқа бар­май, Ресейден де бір-екі спикер келіп, оқу барысында лекция өт­кізсе екен. Мұнда да «2013 жы­лы осындай оқиға болған» демей, қазіргі технологияны таныс­ты­рып, сонымен жұмыс істеуді үй­рет­се екен. Соңы жарнама емес, оның қанша тұратынын есепте­мей, тәсілі мен құралды қолда­нуды қолға алса құба-құп. Спорт медицина мамандарына арналған база ашып, елімізге антидопинг лабораториясын алып келсек. Алматыдағы антидопинг филиа­лының нәтижесін Венгрия, Гер­манияға барып, тексереді. Себебі ол – өте қымбат тұратын лаборо­тория. Расын айтайын, Еуропа чемпионатына барғанда ғана анти­допинг лабораториясын көр­дік. Бізде ондай орталық жоқ бол­ған соң, ойыншының не ішіп, не жеп жүргенін ешкім білмейді. Шетелге барғанда қанынан бір­деңе шықпауын тілеп, жанымыз­ды шүберекке түйіп жүреміз. Құ­ра­­мында не бар екенін білмей, дәрі іше салуы мүмкін. Дәрі іше са­лады, құрамында рұқсат етіл­ме­ген препараттың кішкентай до­засы болса, бірден шығып тұрады.

Тәжірибе алмасуға мүмкіндік болса, жалғыз футбол емес, басқа спорт түріне де барып, жұмыс іс­теуге мүмкіндік туса деймін. Мы­салы, басқа спортта не болып жат­қанын білмейміз. Олар да жа­лақы азын айтады. Біз фут­болда 24/7 бос емеспіз. Спорт дә­рігерлерінің жалақысын кө­тер­се екен. Медтексерістен өте­тінін емхана жайын дұрыстаса. Бір нақты бас емхананы бекітіп, ал қалған облыста соның фи­лиалы жұмыс істесе игі. Сонда облыс­тарда медтексеріс кезінде жаппай қол қойдырып алудың алдын ала­тын едік. Баяғыда спорт мек­те­бінде өзінің тексеру бөлімшесі болатын. Әр облыста бар-ды. Сол нәрсені қайтадан жандандырса деймін. Кеңес үкі­меті кезінде де, тәуелсіздік алған жылдары да жақсы болған. Ке­йінгі жылдары бұл жүйе құр­дым­ға кетті. 

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан 

Айзат АЙДАРҚЫЗЫ